İşgəncə: Anlayışı, Hüquqi Tərifi

İnsan hüquqlarının qorunması, insan ləyaqətinin müdafiəsi və azad cəmiyyətin formalaşması üçün mübarizə aparılan dünyamızda işgəncə problemi hələ də aktual olaraq qalır. Tarix boyu işgəncə bəşəriyyətin ən ağrılı və acı səhifələrindən biri kimi, insanın insana qarşı törətdiyi ən qəddar, qeyri-insani, alçaldıcı rəftar forması kimi qiymətləndirilib. Hər bir ölkədə, cəmiyyətdə və dövlət quruluşunda işgəncənin qarşısının alınması, onun tamamilə aradan qaldırılması ən vacib sosial və hüquqi vəzifələrdəndir. İşgəncə sadəcə bir nəfərə yox, bütöv bir cəmiyyətə, milli vicdana, mənəviyyata vurulan ağır zərbədir. Mədəniyyətindən, tarixindən, iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq, bütün dövlətlər insan hüquq və azadlıqlarını qorumağı, işgəncəyə qarşı sıfır dözümlü olmağı öz üzərinə götürür. Azərbaycan da bu istiqamətdə beynəlxalq öhdəliklərə qoşulmuş, hüquqi baza formalaşdırmış, dövlət və qeyri-dövlət strukturları insan hüquqlarının müdafiəsi üçün birgə fəaliyyət göstərmişdir. Ancaq bütün müsbət addımlara baxmayaraq, işgəncə və qeyri-insani rəftar halları hələ də zaman-zaman müxtəlif ölkələrdə, o cümlədən bəzən Azərbaycanda da gündəmə gəlir. Məhz buna görə də işgəncə anlayışının mahiyyəti, tarixi, hüquqi çərçivəsi, sosial-psixoloji nəticələri və onunla mübarizə yolları hər bir müasir insan üçün əhəmiyyətli mövzudur. İşgəncə ilə bağlı maarifləndirici və həqiqətə əsaslanan yazılar cəmiyyətin bu problemə daha obyektiv və həssas yanaşmasına kömək edir.

İşgəncə anlayışı və tarixi kökləri

İşgəncə sözü insanın fiziki və ya mənəvi cəhətdən qəsdən əzab və ağrıya məruz qoyulması, zorakılıq, alçaldıcı və qeyri-insani davranış vasitəsilə cəzalandırılması, cəmiyyət və ya fərd üzərində qorxu və itaət hissi yaratmaq məqsədi daşıyan hərəkətlər məcmusudur. Bu anlayış insanlığın tarixində çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Qədim dövlətlərdə və imperiyalarda – Babil, Misir, Çin, Roma, Yunan, Orta əsrlər Avropasında işgəncə həm cəza, həm də məhkəmə-təhqiqat üsulu kimi tətbiq edilirdi. Orta əsr inkvizisiyası, feodal dövründə dövlət idarəçiliyi, kolonial dövrlərdə yerli əhalinin “itaətə” gətirilməsi məqsədilə işgəncə geniş yayılmışdı. Tədricən bəşəriyyət sivilizasiyalaşdıqca, insan hüquqları ideyasının formalaşması ilə işgəncəyə qarşı ictimai və hüquqi mübarizə gücləndi. Fransız inqilabı, Amerika İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, daha sonra isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ümumi Bəyannaməsi və digər beynəlxalq sənədlər işgəncəyə qarşı sıfır dözümlülük prinsipini əsas götürdü. XX əsrdə beynəlxalq hüquqda işgəncə qadağası insanlıq əleyhinə cinayət kimi təsbit olundu. Hazırda heç bir şəraitdə, fövqəladə hallarda, müharibə və ya fövqəladə təhlükə zamanı işgəncənin tətbiqi heç cür əsaslandırıla bilməz. Ancaq bəzən müasir cəmiyyətlərdə belə, bu qadağa pozulur və insan ləyaqətinə təcavüz edən bu cinayət forması cəmiyyəti silkələyir.

İşgəncənin hüquqi tərifi və beynəlxalq normalar

İşgəncə anlayışı BMT-nin 1984-cü ildə qəbul etdiyi “İşgəncəyə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəza növlərinə qarşı Konvensiya”da xüsusi qaydada təsbit olunub. Konvensiyaya görə, işgəncə – rəsmi və ya qeyri-rəsmi dövlət nümayəndələri və ya onların göstərişi ilə hər hansı bir şəxsdən informasiya, etiraf, cəza, qorxutma və ya başqa hər hansı bir məqsədlə qəsdən güclü fiziki və ya mənəvi ağrı, əzab, psixoloji təzyiq göstərilməsi deməkdir. Konvensiya bütün dövlətlərə işgəncənin qarşısını almaq, onun törədilməsinə, gizlədilməsinə və cəzasız qalmasına yol verməmək öhdəliyi qoyur. Eyni zamanda, işgəncə universal olaraq qadağan edilir və hər bir dövlət öz hüquqi sistemində bu qadağanı əks etdirməlidir. Azərbaycan Respublikası da Konvensiyaya qoşulmuş, milli qanunvericilikdə işgəncəyə qarşı sərt cəza və nəzarət mexanizmləri təsbit olunmuşdur. Cinayət Məcəlləsinin 133-cü maddəsində işgəncə və ya digər qeyri-insani rəftar və cəzaya yol vermiş şəxslər ağır cinayət məsuliyyəti daşıyır. Beynəlxalq hüquq sistemində işgəncə cinayətini törədən şəxslərin heç bir bəhanə, göstəriş və ya əmrlə bu cinayətdən azad edilə bilməyəcəyi də xüsusi vurğulanır.

İşgəncənin növləri və tətbiq formaları

İşgəncənin müxtəlif növləri var və onlar məqsəd, tətbiq üsulu və nəticəsinə görə fərqlənir. Ən geniş yayılmış növləri fiziki işgəncə və psixoloji işgəncədir. Fiziki işgəncəyə zərbələr, döymə, elektrik cərəyanı ilə təzyiq, yandırma, qida və su verməmək, asma, boğma, soyuq və ya istidə uzun müddət saxlanma, hətta bəzən cinsi zorakılıq da daxildir. Psixoloji işgəncəyə isə alçaldıcı rəftar, davamlı təhqir, təhdid, yuxusuzluq, tənha kamerada saxlanma, ailə üzvlərinə təzyiq, saxta edam, qorxu və təcrid hissi yaratmaq kimi üsullar daxildir. Bəzi hallarda fiziki və psixoloji işgəncə eyni anda tətbiq edilir, nəticədə insanın həm bədəni, həm də ruhu sarsılır. İşgəncə bəzən kütləvi repressiyalar, siyasi müxalifətin susdurulması, cinayətkar etiraflarının alınması, polis və istintaq orqanlarında təqsirləndirilən şəxslərə təzyiq, müharibə və fövqəladə hallar zamanı, bəzən isə hətta ailə və cəmiyyətdə fərdi münasibətlərdə qeyri-qanuni və qeyri-insani rəftar kimi təzahür edə bilər. Bu, insan ləyaqətinə, həyat və sağlamlıq hüququna ən ağır təcavüz formasıdır və hər bir formada qəti qadağaya məruz qalmalıdır.

İşgəncənin insan psixologiyası və cəmiyyətə təsiri

İşgəncə insanın bədəninə vurulan fiziki zərərdən çox, onun psixikasında və ruhunda sağalmaz yaralar açır. Uzunmüddətli və ya intensiv işgəncə nəticəsində insanlarda posttravmatik stres pozuntusu, depressiya, qorxu, özgüvənin itməsi, ailə və sosial münasibətlərdə pozğunluq, bəzən hətta intihar halları müşahidə olunur. İşgəncəyə məruz qalan şəxs illərlə özünü cəmiyyətdən təcrid olunmuş, dəyərsiz və qorxaq hiss edə bilər. Bəzən bu, bütöv ailənin, hətta bir nəslin psixoloji travmasına, irsi qorxuların, narahatlığın və özgüvənin itirilməsinə gətirib çıxarır. Cəmiyyətdə işgəncə faktlarının yayılması ictimai inamsızlıq, qorxu mühiti, hüquq-mühafizə orqanlarına və dövlətə etimadsızlıq, qorxu, itaət və ümidsizlik ab-havası yaradır. Bu, cəmiyyətin demokratik inkişafını, sosial rifahını, insan potensialının reallaşmasını və hüquqi dövlət quruculuğunu ciddi şəkildə əngəlləyir. Cəmiyyət üçün ən təhlükəlisi isə işgəncənin “normal” qəbul olunması, sosial yaddaşda qorxu və acizlik hissinin kök salmasıdır.

İşgəncənin qarşısının alınması və beynəlxalq təcrübə

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, işgəncənin qarşısının alınmasında ən effektiv yol açıq və şəffaf hüquqi nəzarət, azad məhkəmə sistemi, müstəqil KİV və vətəndaş cəmiyyətinin fəal iştirakı, insan hüquqlarının müdafiə mexanizmlərinin gücləndirilməsidir. Bir çox dövlətlərdə Ombudsman institutu, xüsusi monitorinq qrupları, hüquq müdafiə təşkilatları, müstəqil ekspertiza və ictimai nəzarət mexanizmləri yaradılıb. Azərbaycan Respublikasında da Milli İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman), ictimai nəzarət qrupları, insan hüquqları üzrə qeyri-hökumət təşkilatları, KİV, vəkillər və beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə işgəncənin qarşısının alınması istiqamətində mühüm addımlar atılır. Saxlanılan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi, işgəncə barədə şikayətlərin araşdırılması, şəffaf məhkəmə proseslərinin keçirilməsi və işgəncə faktlarının cəzasız qalmaması üçün hüquqi tədbirlər gücləndirilir. Beynəlxalq təşkilatların tövsiyələrinə uyğun olaraq, istintaq və məhkəmə proseslərinin şəffaflığı, hüquq-mühafizə orqanlarının məsuliyyəti və maarifləndirmə işləri genişləndirilir. Ən önəmlisi isə, cəmiyyətin bu mövzuya həssas yanaşması, insan ləyaqətinə və hüquqlarına hörmət prinsipi üzərində qurulan ictimai şüur formalaşmalıdır.

İşgəncə ilə mübarizədə maarifləndirmə və ictimai iştirak

İşgəncəyə qarşı mübarizənin ən təsirli yollarından biri cəmiyyətin maarifləndirilməsi, hüquqi bilik və vətəndaş məsuliyyətinin artırılmasıdır. Məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində, hüquqşünaslar, polis və digər dövlət qulluqçuları arasında insan hüquqları mövzusunda mütəmadi təlim və seminarlar keçirilməli, işgəncə hallarının yolverilməzliyi, hüquqi nəticələri, cəza mexanizmləri aydın şəkildə izah edilməlidir. Kütləvi informasiya vasitələrində, sosial şəbəkələrdə, ictimai aksiyalarda işgəncənin insanlığa qarşı cinayət olması, heç bir şəraitdə əsaslandırıla bilməyəcəyi barədə mesajlar yayılmalıdır. Qurbanların sosial müdafiəsi, psixoloji və hüquqi yardımı üçün dövlət proqramları, xüsusi reabilitasiya mərkəzləri yaradılmalı, hüquqi məsləhət, psixoloji dəstək və sosial adaptasiya tədbirləri gücləndirilməlidir. İctimai təşkilatlar və vətəndaş cəmiyyəti fəalları hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanları ilə birgə işləyərək, işgəncə hallarının qarşısını almaq üçün nəzarət və monitorinqi davamlı həyata keçirməlidirlər. Hər bir vətəndaş öz hüquqlarını bilməli, işgəncəyə məruz qalan və ya şahidi olduğu halları dərhal aidiyyəti orqanlara bildirməli və insan hüquqları naminə mübarizəyə dəstək verməlidir.

İşgəncə bəşəriyyətin ən böyük faciələrindən biridir və insan ləyaqətinə qarşı törədilən ən ağır cinayətlərdən hesab olunur. İnsan hüquq və azadlıqlarının qorunması, azad və ədalətli cəmiyyətin qurulması üçün işgəncəyə qarşı sıfır dözümlülük, şəffaf hüquqi nəzarət, ictimai iştirak, maarifləndirmə və beynəlxalq əməkdaşlıq mütləq şərtdir. Hər bir insan, dövlət və cəmiyyət üçün işgəncəyə yol verməmək, onun bütün formalarına qarşı mübarizə aparmaq həm hüquqi, həm mənəvi, həm də vətəndaşlıq borcudur. İşgəncənin tamamilə aradan qaldırılması üçün yalnız dövlət strukturlarının deyil, hər bir fərdin, hər bir ailənin və ictimai təşkilatın məsuliyyəti var. Ancaq bu yolla cəmiyyətin inkişafı, insan ləyaqətinin qorunması və hüquqi dövlət prinsiplərinin təmin olunması mümkündür.

Ən Çox Verilən Suallar