Azərbaycanda ev heyvanları, xüsusilə itlər, ailənin bir üzvü kimi diqqət və qayğı tələb edir. İtlərdə gənə problemi son illərdə ölkədə və dünyada getdikcə aktuallaşır. Gənələr təkcə itlərin sağlamlığı üçün deyil, həm də insanlara yoluxucu xəstəliklər ötürmək baxımından ciddi təhlükə yaradır. İtlərdə gənə infestasiyası vaxtında müəyyən edilmədikdə ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər. Gənələrin fiziki quruluşu, həyat dövrü, yayılma mexanizmi, kliniki əlamətləri, diaqnostikası, müalicə və profilaktikası barədə dərin, təsdiqli və elmi əsaslandırılmış bilgilər hər bir heyvan sahibinin bilməli olduğu əsas məsələlərdir.
Gənələrin Bioloji Xüsusiyyətləri və Təsnifatı
Gənələr Arachnida sinfinə, Ixodidae (sərt gənələr) və Argasidae (yumşaq gənələr) ailələrinə aiddir. Onlar əsasən qanla qidalanır, həyatlarının çox hissəsini oturaq və ya yarı-mobillik şəraitdə keçirirlər. Gənələr oval formalı, düz bədənli, dörd cüt ayaqlı və qara-qəhvəyi rəngdə olurlar. Çox vaxt gözlə çətin seçilən bu parazitlər təkcə itlərin deyil, həm də digər ev və vəhşi heyvanların dərisində yaşayır. Gənələrin dişləmə zamanı xüsusi ifrazatları bədəndə allergik reaksiyalara, iltihaba, hətta bakterial və viral infeksiyalara yol açır.
İtlərdə Gənənin Yoluxma Yolları
İtlər gənə ilə əsasən açıq havada, meşə və çəmənlik sahələrdə, hətta şəhər parklarında gəzişdikdə yoluxur. Gənələr ot və çəmənlikdə pusquda gözləyərək, keçən heyvan və insanlara yapışırlar. Parazit dəridə isti, qapalı, incə və tüklü nahiyələri seçir: qulaq arxası, boyun, qarınaltı, pəncələr və qasıq bölgələri gənələrin ən çox rast gəldiyi yerlərdir. Heyvanlar arasında yaxın təmas, gənələrlə yoluxmuş digər heyvanlarla eyni məkanda olmaq və ya onların yatağını, oyuncaqlarını paylaşmaq da infeksiya riskini artırır.
Gənə İnfestasiyasının İtlərdə Klinik Əlamətləri
Gənə infestasiyası ilkin mərhələdə bəzən simptomsuz keçə bilər. Amma inkişaf etdikcə itdə aşağıdakı əlamətlər müşahidə olunur:
- Davamlı qaşınma, dişləmə və bədənin müəyyən sahələrinin gəmirməsi,
- Dəri qızartısı, ödem, iltihab və allergik reaksiya,
- Qan azlığı (anemiya), letargiya və halsızlıq,
- Bədən temperaturunun yüksəlməsi,
- Qanaxma, tük tökülməsi və yaraların əmələ gəlməsi,
- Əzələ zəifliyi, koordinasiya pozğunluqları, hətta iflic,
- Gözlərdə, qulaqlarda və burunətrafı sahədə şişkinlik.
Gənə dişləməsi nəticəsində infeksiya və bakterial xəstəliklər (piroplazmoz, babesioz, ehrlichioz, Lyme xəstəliyi və s.) inkişaf edə bilər.
Gənələrin İtlərə Törətdiyi Xəstəliklər
Gənə vasitəsilə yayılan ən təhlükəli xəstəliklərdən biri piroplazmozdur (babesioz). Bu parazit qana daxil olaraq eritrositləri məhv edir, itdə ciddi anemiya, böyrək və qaraciyər çatışmazlığı yaradır. Ehrlichioz və anaplazmoz kimi infeksiyalar da ciddi fəsadlara, uzunmüddətli orqan zədələrinə səbəb olur. Lyme xəstəliyi (borrelioz) isə həm itlərdə, həm də insanlarda oynaq ağrıları, iflic və sinir sistemi problemləri yaradır. Bəzi gənə növləri və onların ifrazatı güclü toksik təsir göstərir, allergik və anafilaktik şok halları qeydə alınır.
Gənələrin İtdən Aşkarlanması və Diqqət Ediləcək Nüanslar
Gənələrin aşkarlanması üçün sahibkar mütəmadi olaraq itini yoxlamalıdır. Bunun üçün işıqlı və sakit bir ortamda it diqqətlə tərtəmiz baxılmalı, dərinin incə nahiyələri, qulaq, boyun, qarın və pəncələr barmaqlar ilə hiss olunmalıdır. Aşkarlanan gənə dəriyə yapışıbsa, onu iynə, diş çöpü və ya xüsusi gənə çıxarıcı vasitə ilə tələsmədən və zədələmədən çıxarmaq lazımdır. Əks halda gənənin baş hissəsi dəridə qala və infeksiya riski arta bilər.
Gənə İnfestasiyasının Diaqnostikası
Veterinar həkim bəzən sadəcə baxış və palpasiya ilə diaqnoz qoya bilir. Amma ağır hallarda əlavə analizlər, qan testləri, biokimyəvi göstəricilər, mikroskopik analiz və PCR testlər lazım olur. Gənə ilə yoluxmuş itlərdə qan parametrlərinin azalması, leykosit və eritrosit sayının dəyişməsi, böyrək və qaraciyər testlərinin pozulması əsas əlamətlərdir. Müasir klinikalar tez və dəqiq diaqnostik vasitələrdən istifadə edirlər.
Gənələrə Qarşı Profilaktika və Qorunma Yolları
İtlərdə gənə infestasiyasının qarşısını almaq üçün ən vacib addım mütəmadi profilaktik tədbirlərdir:
- İti açıq havada gəzintidən sonra hər dəfə tam yoxlamaq,
- Xüsusi gənə və bit əleyhinə boyunluq, damcı və spreylərdən istifadə etmək,
- Gənə üçün insektisid həblər, dərmanlı çimmə vasitələri və bioyoğunluq spreyləri tətbiq etmək,
- İtin yatağı, oyuncaqları və saxlanıldığı yerin gigiyenasına riayət etmək,
- Qonşu heyvanlar arasında yoluxma riski varsa, profilaktik karantin tədbirləri görmək,
- Parklarda və meşə ərazilərində qısa tüklü və yüngül rəngli paltar və yaxud geyimlərlə gəzmək,
- Veterinar həkimlərlə daimi əlaqədə olmaq və illik yoxlamalar etdirmək.
Gənənin İtdən Doğru Çıxarılması və Müalicə Prosesi
Gənə bədəndən çıxarılarkən, parazitin baş hissəsinin tamlıqla çıxmasına diqqət etmək lazımdır. Ən yaxşı üsul – aptekdən alınan xüsusi gənə çıxarıcı alət və ya fırladıcı diş çöpüdür. Gənə yavaş, fırladıcı hərəkətlə çıxarılır. Aləti düzgün istifadə etmədikdə, gənənin bir hissəsi dəridə qalırsa, mütləq baytar həkimə müraciət olunmalıdır. Gənə çıxarıldıqdan sonra həmin yer dezinfeksiya edilməli, it bir neçə gün müşahidə olunmalıdır. Simptomlar davam edərsə, qan analizləri və profilaktik müalicə vacibdir. Baytar tərəfindən antibiotiklər, vitaminlər, immunmodulyatorlar və xüsusi serumlardan istifadə edilir.
Azərbaycanda İtlərdə Gənə Probleminə Yanaşma
Azərbaycanda son illərdə urbanizasiyanın artması, ev heyvanlarının sayının çoxalması ilə gənə infestasiyası daha geniş yayılıb. Xüsusilə yaz və yay aylarında gənələr sürətlə çoxalır və risk artır. Bir çox ailə itlərə qarşı profilaktik vasitələrdən istifadə etmədiyi üçün yoluxma halları artmaqdadır. Dövlət Baytarlıq Nəzarəti Xidməti və özəl klinikalar mütəmadi maarifləndirici tədbirlər görür, yeni dərman və qoruyucu məhsullar satışa çıxarılır. Heyvansevərlər arasında bu barədə maarifləndirmə işlərinin gücləndirilməsi, baytar xidmətinin əlçatanlığı və effektivliyi artırılır.
Gənə Probleminin İnsanlara Təsiri
Gənə yalnız itlər üçün deyil, insanlar üçün də təhlükəlidir. Evdə gənə olan itlə təmasda olanlar, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar, bəzən gənə dişləməsi nəticəsində Lyme xəstəliyi, qızdırma, allergik reaksiya və digər infeksiyalara yoluxa bilər. Bu səbəbdən evdə it saxlayanlar özlərinin də gigiyenasına, paltar və dərilərinə nəzarət etməli, itlərini təmiz saxlamalıdırlar.
İtlərdə gənə problemi Azərbaycanda və dünyada aktual və ciddi bir sağlamlıq məsələsidir. Gənələr müxtəlif yoluxucu və bəzən ölümcül xəstəliklərə səbəb ola bilər. Gənə infestasiyası ilə mübarizə yalnız müalicə ilə deyil, profilaktik tədbirlərlə də mümkündür. Ev heyvanı sahibləri mütəmadi olaraq itlərini yoxlamalı, qoruyucu vasitələrdən istifadə etməli və ən kiçik şübhədə belə veterinar həkimə müraciət etməlidirlər. Maarifləndirmə işləri və baytarlıq xidmətlərinin keyfiyyəti bu problemin azaldılmasında həlledici rol oynayır. Sağlam və xoşbəxt ev heyvanı üçün gənə təhlükəsinə qarşı hər zaman hazırlıqlı olmaq lazımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
İtdə gənə aşkar etmək üçün tüklər barmaqla ehtiyatla yoxlanılır, xüsusən qulaq arxası, boyun, qarınaltı və pəncələr diqqətlə yoxlanmalıdır. Gözə çarpan kiçik, tünd rəngli şişkinlik və ya yumru çıxıntı gənə ola bilər.
Gənə birbaşa qan azlığı, dəri infeksiyaları, allergik reaksiyalar, anemiya, iflic və yoluxucu xəstəliklərə (piroplazmoz, ehrlichioz, Lyme xəstəliyi) səbəb ola bilər.
Gənə çıxarılanda onu tələsmədən, bədənin səthinə yaxın hissədən tutub, yavaşca və fırladaraq çıxarmaq lazımdır. Əgər parazitin bir hissəsi dəridə qalarsa, baytar həkimə müraciət edilməlidir.
Profilaktik yaxalıqlar, damcı və spreylər, itlərin mütəmadi yoxlanması, gigiyena qaydalarına əməl etmək və gəzinti yerlərində diqqətli olmaq əsas qorunma yollarıdır.
Ən təhlükəli xəstəliklər piroplazmoz, ehrlichioz, anaplazmoz və Lyme xəstəliyidir. Bunlar ölümcül və ağır fəsadlar yarada bilər.
Bəli, bəzi gənə növləri insanlara da yoluxa bilər. İnsanlarda da Lyme xəstəliyi və allergik reaksiyalar yarana bilər.
Gənə dərhal çıxarılmalı, dişləmə yeri dezinfeksiya edilməli və it bir neçə gün müşahidə olunmalıdır. Simptomlar artarsa, dərhal baytar həkimə müraciət etmək vacibdir.
Seçim baytar həkimin məsləhəti ilə, itə, onun çəkisinə, yaşına və yaşayış mühitinə uyğun olmalıdır. Keyfiyyətli və etibarlı vasitələr istifadə edilməlidir.
Yaz və yay aylarında gənələr daha fəal olduğuna görə bu dövrdə itlərə xüsusi diqqət göstərmək vacibdir.
Dövlət və özəl baytar xidmətləri, maarifləndirici proqramlar və yeni dərman vasitələri ilə itlərdə gənə infestasiyasının qarşısı alınmağa çalışılır.
