İybilmənin İtməsi: Səbəbləri, Müalicə Yolları

İnsanın qoxu duyğusu onun həyatının ayrılmaz bir hissəsidir. Hər bir insan üçün ətraf mühitlə ünsiyyət, gündəlik təhlükəsizlik, qidalanma vərdişləri və emosional münasibətlərdə qoxu duyğusu xüsusi rol oynayır. Qoxu duyğusu təkcə yeməklərdən və çiçəklərdən gələn xoş qoxuları hiss etməyə deyil, eyni zamanda təhlükəli vəziyyətləri vaxtında dərk etməyə, zəhərli maddələrdən, tüstüdən və qaz sızmasından qorunmağa, həmçinin bəzi infeksiyaların aşkarlanmasına da kömək edir. Hər gün yaşadığımız bir çox xoş hiss və xatirə məhz qoxu duyğusu ilə əlaqəlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, insan beynində qoxu ilə bağlı məlumatlar, xüsusilə emosional yaddaş və xatirələr üçün məsul olan hissələrlə sıx bağlıdır. Uşaqlıqda hiss olunan bir qoxu illər keçsə belə, insanı həmin dövrə, ailə mühitinə və ya xüsusi bir hadisəyə qaytara bilər.

Qoxu Duyğusunun Bioloji Əsasları və Fiziologiyası

Qoxu duyğusunun insan orqanizmində necə formalaşdığını anlamaq üçün əvvəlcə anatomik və fizioloji prosesləri izah etmək lazımdır. Qoxu reseptorları burunun yuxarı hissəsində, xüsusi olfaktor epitel adlanan nahiyədə yerləşir. Qoxu molekulları buruna daxil olduqda, bu hissədəki xüsusi hüceyrələrlə birləşir və elektrik impulsları yaranır. Həmin impulslar olfaktor siniri vasitəsilə birbaşa beyinə ötürülür və burada müəyyən qoxu kimi tanınır. Olfaktor sistemin əsas hissələri bunlardır: olfaktor epitel, olfaktor reseptorlar, olfaktor sinir və olfaktor soğan (bulbus olfactorius).

İnsan bədənində təxminən 400-dən çox müxtəlif olfaktor reseptor növü var və bu reseptorlar minlərlə müxtəlif qoxu molekulunu fərqləndirə bilir. Qoxu siqnalları beyində limbik sistem və hipokamp kimi emosional və yaddaşla bağlı strukturlarla sıx əlaqəlidir. Məhz buna görə də qoxular insanın emosional vəziyyətinə, əhvalına və xatirələrinə birbaşa təsir edir. Qoxu duyğusu zədələndikdə və ya tamamilə itdikdə isə bu əlaqə pozulur, insan özünü psixoloji və emosional baxımdan da narahat hiss edir.

İybilmənin İtməsinin Əsas Səbəbləri

İybilmənin itməsi – yəni anosmiya – bir sıra müxtəlif amillərlə əlaqədar ola bilər. Bunların bəziləri müvəqqəti xarakter daşısa da, bəziləri daimi və ya uzunmüddətli ola bilər. Ən əsas səbəbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

Yoluxucu xəstəliklər və iltihab prosesləri

Burun və tənəffüs yollarının müxtəlif infeksiyaları (kəskin və xroniki rinit, sinusit, qrip, COVID-19 və s.) olfaktor epiteli zədələyərək qoxu duyğusunun itməsinə səbəb ola bilər. Xüsusilə COVID-19 pandemiyası zamanı yüz minlərlə insanda qoxu duyğusunun kəskin itməsi müşahidə olunub. Viruslar qoxu hüceyrələrinə və ya sinirlərə birbaşa təsir edərək onların funksiyasını pozur.

Anatomik və travmatik səbəblər

Burunda və ya baş-beyin nahiyəsində yaranan travmalar, burun qırıqları, əməliyyatlar, poliplər, burun və sinus şişləri və ya kistalar olfaktor yolları zədələyir və qoxu duyğusunun itməsi ilə nəticələnir. Bəzən travma nəticəsində olfaktor sinir birbaşa zədələnir və bu, tam anosmiya ilə nəticələnir.

Genetik və irsi amillər

Bəzi insanlar anadangəlmə olaraq qoxu duyğusundan məhrum olurlar. Bu, adətən genetik mutasiyalar və ya spesifik sindromlarla (məsələn, Kallman sindromu) əlaqədar olur. Anadangəlmə anosmiya nisbətən nadir rast gəlinir, amma həyat boyu davam edir.

Neyroloji və degenerativ xəstəliklər

Parkinson, Alzheimer, multiple skleroz kimi nevroloji xəstəliklərdə qoxu duyğusunun itməsi tez-tez rast gəlinir. Bu xəstəliklər zamanı beyin və sinir yollarında baş verən dəyişikliklər olfaktor soğana və onun yollarına zərər vurur. Bəzən qoxu duyğusunun zəifləməsi bu xəstəliklərin ilk simptomlarından biri ola bilər.

Dərmanlar və kimyəvi maddələr

Bəzi dərmanlar (məsələn, antihistaminiklər, antibiotiklər, bəzi antidepressantlar və kemoterapi preparatları) və ya məişətdə, sənayedə istifadə olunan bəzi kimyəvi maddələr olfaktor epitel hüceyrələrini zədələyir. Zərərli qazlar və güclü ətirli maddələrlə tez-tez təmasda olmaq da risk yaradır.

Yaşlanma və hormon dəyişiklikləri

Yaş artdıqca orqanizmdə olfaktor reseptorlarının sayı və funksiyası azalır. Həmçinin bəzi hormonal pozğunluqlar, xüsusən qalxanabənzər vəzilərin xəstəlikləri də qoxu duyğusuna təsir edir.

Anosmiya və COVID-19

Son illərdə iybilmənin itməsi ən çox COVID-19 pandemiyası ilə əlaqəli şəkildə gündəmə gəlib. SARS-CoV-2 virusuna yoluxanların böyük bir hissəsində əsas və ilk simptom olaraq iybilmənin kəskin itməsi müşahidə olunub. Maraqlıdır ki, bəzi xəstələrdə bu simptomdan başqa heç bir başqa əlamət olmur. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, COVID-19 infeksiyasından sonra qoxu duyğusu 2–4 həftə ərzində bərpa olunsa da, bəzi insanlarda aylarla davam edən və hətta daimi olan anosmiya yaranır. Qoxu duyğusunun bərpası üçün hələlik spesifik dərman müalicəsi yoxdur, lakin qoxu təlimi və bəzi dəstək tədbirləri effektiv ola bilər.

Qoxu İtməsinin Təsnifatı və Klinik Tipləri

İybilmə itkisi insanlarda müxtəlif formalarda müşahidə oluna bilər və tibbi praktikada bu hallar ayrı-ayrılıqda öz fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bəzən insan qoxu duyğusunu tamamilə itir ki, bu vəziyyət anosmiya adlanır və belə halda heç bir qoxu hiss olunmur. Digər hallarda isə qoxu duyğusunun tamamilə yox olması deyil, zəifləməsi baş verir ki, bu da hiposmiya kimi tanınır və insan qoxuları yalnız çox zəif şəkildə hiss edir. Bundan başqa, bəzən qoxu duyğusu təhrif olunmuş şəkildə qəbul edilir, yəni insan üçün adi və xoş olan yemək və ya əşyaların qoxusu pis, qəribə və ya hətta dözülməz kimi hiss oluna bilər. Bu tip pozuntu parosmiya adlanır və gündəlik həyatda ciddi narahatlıq yarada bilər. Eləcə də fantosmiya halları mövcuddur ki, burada insan ətrafda heç bir mənbə olmadığı halda, mövcud olmayan qoxuları hiss edir və bu vəziyyətə qoxu halüsinasiyaları deyilir. Bütün bu formalar bəzən bir-birinə keçə bilər və xəstə üçün həm gündəlik həyat, həm də psixoloji vəziyyət baxımından olduqca narahatedici olur. İybilmə itkisi bu şəkildə fərqli formalarda ortaya çıxsa da, hər biri insanın həyat keyfiyyətinə, sosial münasibətlərinə və ümumi psixoloji durumuna ciddi təsir göstərə bilər.

İybilmənin İtməsinin Əlamətləri və İlk Göstəriciləri

Qoxu duyğusunun zəifləməsi və ya itməsi ilk baxışdan nəzərə çarpmaya bilər. Bəzi insanlar yalnız sevdikləri yeməyin dadında dəyişiklik hiss etdikdə və ya təhlükəli vəziyyətdə (qaz sızması, yanğın və s.) qoxunu hiss etməyəndə bu problemi dərk edirlər. Əsas simptomlara aşağıdakılar aiddir:

• Yemək və içkilərin dadının monoton və maraqsız olması
• İştahanın və qida rasionunun azalması
• Ətrafda olan xoş və ya pis qoxuların fərqində olmamaq
• Təhlükəli qoxuları (qaz, yanğın, zəhərli maddələr) hiss etməmək
• Sosial və emosional narahatlıq, depressiya
• Yaddaş və emosional vəziyyətdə dəyişikliklər

Xüsusilə yaşlı və tənha şəxslər üçün bu problem həyat təhlükəsinə çevrilə bilər.

Qoxu Duyğusu və Dad Hissi: Bir-birindən Asılı Funksiyalar

İnsanlar çox vaxt dad duyğusunun itirildiyini düşünür, lakin əslində dadla qoxu sıx əlaqədədir. Qoxu duyğusunun olmaması yeməklərin yalnız əsas dadını (şirin, acı, duzlu, turş) hiss etməyə imkan verir, lakin kompleks dad və aroma tamamilə itir. Buna görə də anosmiya olan insanlar yeməkdən əvvəlki qədər zövq almırlar. Bu isə həm qida qəbulunu azaldır, həm də qidalanma pozuntularına səbəb olur.

Qoxu duyğusunun itməsini müəyyən etmək üçün müasir tibbdə bir neçə diaqnostik üsul tətbiq olunur. Əvvəlcə xəstənin şikayətləri və anamnezi toplanır, sonra isə aşağıdakı müayinələr aparılır:

• Olfaktor testlər: Xüsusi qoxu test dəstləri ilə müxtəlif qoxuların qəbul olunub-olunmadığı yoxlanılır.
• Burun və sinusların endoskopiyası: Anatomik maneələr, poliplər və ya şişlər araşdırılır.
• Kompüter tomoqrafiyası və ya MRT: Beyin, burun və sinusların detallı vizualizasiyası üçün.
• Laborator analizlər: Qan testləri, infeksiya və hormonal pozuntuların yoxlanılması.

Bu müayinələr sayəsində iybilmənin itməsi üçün əsas səbəbi müəyyən etmək və fərdi müalicə planı seçmək mümkündür.

Müalicə Yolları: Anosmiyanın İdarəolunması və Bərpası

İybilmənin itməsi üçün universal müalicə üsulu yoxdur, çünki yanaşma əsas səbəbdən asılı olaraq fərqlənir. Müalicə prosesinə aşağıdakılar daxil ola bilər:

Qoxu təlimi və bərpa proqramları

Son illərdə qoxu təlimi (olfactory training) ən effektli metodlardan biri kimi tanınır. Xəstə gündəlik olaraq müxtəlif qoxuları (limon, mixək, qızılgül, evkalipt və s.) müəyyən ardıcıllıqla iyləyir. Bu, olfaktor sinirlərinin fəaliyyətinin bərpasını stimullaşdırır.

Dərman müalicəsi

Əgər qoxu itkisi infeksiya, iltihab və ya allergiya ilə bağlıdırsa, müvafiq antibiotiklər, antivirus dərmanlar, burun spreyləri (xüsusən kortikosteroid) təyin edilir. Allergik hallar üçün antihistaminiklər və immunmodulyatorlar istifadə olunur.

Cərrahi müdaxilə

Burun polipləri, kistalar və ya şişlər səbəbindən yaranan anosmiya hallarında cərrahi əməliyyat məsləhət görülür. Travmatik zədələrdə bəzən plastik və ya rekonstruktiv cərrahiyyə lazım olur.

Psixoloji və sosial dəstək

Uzunmüddətli qoxu itkisi emosional və psixoloji gərginlik yaradır. Buna görə də psixoloq və psixoterapevt yardımı, sosial adaptasiya proqramları və dəstək qrupları effektivdir.

Dərmanların tənzimlənməsi

Bəzi hallarda qoxu itkisinə səbəb olan dərmanlar dəyişdirilir və ya doza azaldılır. Bu proses yalnız həkim nəzarəti altında aparılmalıdır.

Vitamin və mikroelement dəstəyi

Orqanizmdə bəzi vitaminlərin (xüsusilə B12, A, E vitamini, sink) çatışmazlığı da anosmiyaya səbəb ola bilər. Bu zaman uyğun əlavələr məsləhət görülür.

Qoxu Duyğusunun İtməsinin Psixoloji və Sosial Təsirləri

Qoxu duyğusunun olmaması insan psixologiyasına və sosial münasibətlərinə mənfi təsir göstərir. İnsan yeməkdən, təbiətdən, sosial görüşlərdən əvvəlki qədər həzz ala bilmir. Uzunmüddətli anosmiya bəzən depressiya, narahatlıq, özünə inamsızlıq və sosial izolyasiya ilə müşayiət olunur. İnsan ətrafındakı təhlükələri (qaz, tüstü, xarab yemək) hiss edə bilmədiyi üçün özünü həmişə narahat və təhdid altında hiss edir.

Qoxu İtməsinin Qarşısının Alınması və Profilaktik Tədbirlər

İybilmənin itməsinin qarşısını tam almaq bəzən mümkün olmasa da, risk faktorlarını azaltmaq və bəzi profilaktik tədbirlər görmək vacibdir. Hər zaman şəxsi gigiyenaya riayət etmək, tənəffüs yollarının sağlamlığını qorumaq, kimyəvi maddələrlə işləyərkən qoruyucu vasitələrdən istifadə etmək və vaxtında həkimə müraciət etmək bu baxımdan əsas addımlardır. Soyuqdəymə, qrip və COVID-19 kimi infeksiyalardan qorunmaq üçün peyvəndlənmə, düzgün qidalanma və immunitetin gücləndirilməsi də vacibdir.

Qoxu duyğusunun itməsi yalnız bir orqan hissinin itməsindən ibarət deyil. Bu, insanın həyat keyfiyyətinin, gündəlik vərdişlərinin, qidalanmasının, təhlükəsizliyinin və psixoloji sabitliyinin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Müasir tibbdə bu sahədə mühüm irəliləyişlər var. Erkən diaqnostika və düzgün müalicə sayəsində əksər hallarda qoxu duyğusunun bərpası mümkündür. Bunun üçün hər kəs riskləri bilməli, öz orqanizminə diqqətlə yanaşmalı, hər hansı dəyişiklik zamanı həkimə müraciət etməlidir. Cəmiyyət olaraq bu məsələdə maariflənmək, xüsusilə pandemiyadan sonra daha aktualdır. Sağlam həyat tərzi və vaxtında tibbi nəzarət hər kəs üçün ən etibarlı müdafiədir.