Dildə insan fikrinin aydın və dəqiq ifadəsi üçün zərflər xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu sözlər cümlədə müxtəlif hissələrin və ya hərəkətlərin xüsusiyyətini, miqdarını, vaxtını, yerini, səbəbini, məqsədini bildirir. Azərbaycan dilində zərflər müxtəlif semantik qruplara ayrılır və bunların arasında kəmiyyət zərfi xüsusi yer tutur. Hər gün danışıqda, yazıda və düşüncədə fərqində olmadan istifadə etdiyimiz “çox”, “az”, “bir qədər”, “heç”, “tamamilə” kimi sözlər məhz kəmiyyət zərfi qrupuna daxildir və dilin leksik zənginliyini, məna incəliyini təmin edir. Kəmiyyət zərfi yalnız nitqə miqdar, hədd, ölçü gətirməklə kifayətlənmir, həm də üslub və emosional rəng qatır.
Kəmiyyət Zərfi Anlayışının Elmi-Tədrisi Təsviri
Kəmiyyət zərfi – iş və ya hərəkətin miqdarını, səviyyəsini, dərəcəsini bildirən və fel, sifət, başqa zərf, eləcə də bəzən cümlənin bütövlükdə məna yükünü artıran zərf növüdür. Azərbaycan dilçiliyində kəmiyyət zərfi nitq hissələri arasında həm funksional, həm də məna baxımından geniş istifadəyə malikdir. Bu zərflər dilin həm danışıq, həm də yazı üslubunda tez-tez işlədilir, mətnə həm konkretlik, həm də mücərrədləşmiş məna gətirir.
Kəmiyyət zərfləri əsasən “nə qədər?”, “neçə dəfə?”, “nə dərəcədə?”, “nə səviyyədə?” suallarına cavab verir. Onlar felə, sifətə, zərfə, bəzən də bütöv cümləyə aid olub, iş və ya əlamətin miqdarını göstərir. Bu tip zərflər ifadə etdiyi məna yükünə və sintaktik roluna görə dilin strukturu üçün vacib sayılır.
Kəmiyyət Zərfinin Semantik Xüsusiyyətləri və Funksiyaları
Kəmiyyət zərfi işlənmə xüsusiyyətinə görə müxtəlif miqdar və dərəcə bildirən, hərəkətin və ya halın şiddətini və ya zəifliyini ifadə edən sözlərdən ibarətdir. Onlar ya miqdar bildirir (“çox”, “az”, “bir qədər”), ya da dərəcə (“tamamilə”, “yarı”, “demək olar ki”, “hədsiz”) mənası daşıyır. Ən çox işlədilən kəmiyyət zərflərinə “çox”, “az”, “bir qədər”, “yaxşıca”, “heç”, “daha”, “daha çox”, “çox-çox”, “bir az”, “tamamilə”, “büsbütün” və s. daxildir.
Bu zərflər əsasən felin yanında işlənərək onun təsirini artırır və ya azaldır, məsələn: “Çox danışdı”, “Az yatdı”, “Tamamilə dəyişdi”. Sifətlərlə birgə işlənəndə isə əlamətin miqdarını bildirir: “Çox gözəl”, “Az faydalı”, “Bir qədər soyuq”.
Kəmiyyət zərfləri cümlənin məna yükünə əlavə təsir göstərir və bəzən bütöv cümləni vurğulamağa, ironiya və ya rəng qatmağa xidmət edir: “O, heç yorulmur”, “Bu işi hədsiz sevirdi”.
Kəmiyyət Zərfinin Sintaktik Xüsusiyyətləri və İstifadəsi
Azərbaycan dilinin sintaksisində kəmiyyət zərfi əsasən zərf tamamlığı vəzifəsində çıxış edir, felə, sifətə, başqa zərfə aid olur. Bəzən isə müstəqil olaraq cümlənin üzvü kimi çıxış edir.
Nümunə:
- Felə aid: “Çox oxuyur.”
- Sifətə aid: “Çox ağıllıdır.”
- Zərfə aid: “Çox tez gəldi.”
- Cümlə üzvü kimi: “Azdır, lakin xeyirlidir.”
Bu zərflər cümlədə felin yerini, tərzini, dərəcəsini dəyişir, mətnə konkretlik və dərinlik əlavə edir.
Kəmiyyət zərfi ilə işlənən fel və sifətlərin məna çalarları dəyişir. Məsələn, “gözəl” sifəti “çox gözəl” və ya “az gözəl” kimi işlədildikdə, həmin sifətin semantikasında müxtəliflik yaranır.
Kəmiyyət Zərfinin Morfoloji Xüsusiyyətləri və Yaradılması
Kəmiyyət zərfləri morfoloji baxımdan əsasən sadə və törəmə olur. Sadə kəmiyyət zərflərinə “çox”, “az”, “heç”, “büsbütün”, “biraz” daxildir. Törəmə zərflər isə ya şəkilçi, ya da birləşmə yolu ilə düzəlir: “bir qədər”, “demək olar ki”, “tamamilə”, “hədsiz”, “büsbütün”, “çox-çox”.
Bəzi kəmiyyət zərfləri eyni zamanda digər nitq hissələri ilə səsləşə bilər, yəni mətn daxilində başqa sintaktik funksiyada işlənə bilər: “Çox” sözü həm say, həm də zərf ola bilər:
- Zərf: “Çox güclü danışdı.”
- Say: “Çox uşaqlar var idi.”
Kəmiyyət Zərfinin Qrupları və Dərəcələri
Kəmiyyət zərfləri əsasən iki qrupa bölünür:
- Miqdar bildirənlər: “çox”, “az”, “bir qədər”, “bir az”, “heç”, “bir xeyli”, “büsbütün”, “yarsı”, “yarı-yarı”.
- Dərəcə bildirənlər: “tamamilə”, “hədsiz”, “son dərəcə”, “təxminən”, “az qala”, “demək olar ki”, “görkəmcə”.
Bu qruplaşma dilçi alimlər tərəfindən leksik-semantik xüsusiyyətlərinə görə aparılır və sintaktik funksiyaların aydınlaşmasında kömək edir.
Aşağıdakı cədvəldə kəmiyyət zərflərinin əsas nümunələri və cümlədə istifadəsi göstərilib:
| Zərf | Nümunə cümlə |
|---|---|
| çox | O çox oxuyur. |
| az | Az işlədi. |
| bir qədər | Bir qədər dinlədi. |
| tamamilə | Tamamilə razıyam. |
| heç | Heç gücüm qalmadı. |
| büsbütün | Büsbütün dəyişdi. |
| bir az | Bir az istirahət etdi. |
| hədsiz | Hədsiz yorulmuşdu. |
| yarı-yarı | İşləri yarı-yarı gördülər. |
| təxminən | Təxminən bir saat gözlədi. |
Kəmiyyət Zərfinin Dil və Üslubda Rolu
Kəmiyyət zərfləri nitqə yalnız miqdar və ölçü əlavə etmir, həm də danışığın üslubunu, emosional atmosferini müəyyənləşdirir. Bədii ədəbiyyatda, publisistikada, şifahi və yazılı ünsiyyətdə bu zərflər fikrin vurğusunu, müəllifin münasibətini, qəhrəmanların emosional vəziyyətini açıq ifadə etməyə kömək edir.
Xüsusilə bədii dildə “çox”, “büsbütün”, “hədsiz” kimi zərflər obrazların psixoloji halını, vəziyyətin ciddiliyini, hadisənin miqyasını vurğulamaq üçün geniş işlədilir: “O, hədsiz yorğun idi”, “Büsbütün tək qalmışdı”, “Çox dərd çəkdi”.
Jurnalistika və gündəlik ünsiyyətdə kəmiyyət zərfi fakt və hadisələrin böyüklüyünü, azlığını, şiddətini və ya zəifliyini açıq göstərir: “Az adam gəldi”, “Çox tez başa çatdı”.
Kəmiyyət Zərfinin Dilin Qrammatik Strukturundakı Yeri
Azərbaycan dilinin qrammatik strukturunda kəmiyyət zərfi digər nitq hissələri ilə sıx əlaqəlidir. O, felə, sifətə, başqa zərfə və ya cümlənin predikatına aid olub, həmin sözlərin məna dərəcəsini dəyişir və dəqiqləşdirir. Bu zərflər, əsasən, cümlədə zərf tamamlığı, bəzən isə təyin və ya xəbər rolu oynayır.
Kəmiyyət zərfi ilə işlənən fel və sifətlərin məna yükü həm kontekstdən, həm də nitq aktının məqsədindən asılı olaraq dəyişir. Bu, dilin elastikliyini və ekspressiv imkanlarını artırır.
Kəmiyyət Zərfi və Digər Zərf Növləri Arasındakı Fərqlər
Kəmiyyət zərfi, yer, zaman, səbəb, məqsəd və tərz zərflərindən fərqli olaraq, yalnız miqdar, ölçü və dərəcə bildirir. Zaman zərfi “nə vaxt?”, yer zərfi “harada?”, tərz zərfi “necə?” sualına cavab verir, kəmiyyət zərfi isə “nə qədər?”, “neçə dəfə?”, “nə dərəcədə?” suallarına cavab verir. Bu fərq dilin qrammatik strukturunun təhlilində və mətnin sintaktik quruluşunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Aşağıdakı cədvəldə zərf növləri və cavab verdikləri suallar göstərilib:
| Zərf növü | Cavab verdiyi sual | Nümunə |
|---|---|---|
| Kəmiyyət | Nə qədər? | Çox danışdı. |
| Zaman | Nə vaxt? | Tez gələcək. |
| Yer | Harada? | Burada yaşayıram. |
| Tərz | Necə? | Yavaş danışdı. |
Kəmiyyət zərfi müasir Azərbaycan dilinin inkişafında, elmi, publisistik, bədii və gündəlik nitqdə geniş istifadə olunur. Texnologiya, iqtisadiyyat, statistika, ədəbiyyat və sosial mediada “çox”, “az”, “tamamilə”, “büsbütün”, “bir qədər” kimi zərflər düşüncənin çevik və dəqiq ifadəsi üçün əsas vasitəyə çevrilib. Rəqəmsallaşan və qloballaşan cəmiyyətdə, informasiyanın miqdarı, dərəcəsi və ölçüsü tez-tez vurğulanır və bunun üçün məhz kəmiyyət zərfi zəruri olur. İstər reklamda, istər reportajda, istərsə də gündəlik danışıqda bu zərflərin istifadəsi dilə rəng, fərqlilik və məna qatır. Kəmiyyət zərfi dilin elastikliyini, dinamikliyini və müasir həyatın tələblərinə uyğunlaşma qabiliyyətini təmin edir. Onun düzgün və yerində istifadəsi həm düşüncənin, həm də ifadənin dəqiqliyini, məntiqini artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəmiyyət zərfi iş və ya əlamətin miqdarını, dərəcəsini və ölçüsünü bildirən, fel, sifət, başqa zərf və ya cümlənin ümumi məna yükünü artıran zərf növüdür. Onlar dilə konkretlik, dəqiqlik və rəngarənglik gətirir.
Kəmiyyət zərfi əsasən ‘nə qədər?’, ‘neçə dəfə?’, ‘nə dərəcədə?’, ‘nə səviyyədə?’ suallarına cavab verir. Bu, onun digər zərf növlərindən əsas fərqidir.
Çox, az, bir qədər, tamamilə, heç, büsbütün, bir az, hədsiz, yarı-yarı, təxminən, demək olar ki, daha çox kimi sözlər kəmiyyət zərfi qrupuna daxildir.
Kəmiyyət zərfi felə, sifətə, başqa zərfə və bəzən bütöv cümləyə aid ola bilər. O, felin, sifətin və ya zərfin miqdarını, dərəcəsini bildirir.
Əsasən zərf tamamlığı vəzifəsində çıxış edir. Bəzən cümlədə təyin, xəbər və ya müstəqil cümlə üzvü kimi də işlənə bilər.
Kəmiyyət zərfləri əsasən sadə (çox, az, heç, biraz) və törəmə (tamamilə, büsbütün, demək olar ki, hədsiz, bir qədər) formalarda olur. Onlar dilin leksik və qrammatik zənginliyini artırır.
Kəmiyyət zərfi hərəkətin və ya əlamətin dərəcəsini bildirir, kəmiyyət sayı isə əşyanın və ya hadisənin məhz sayını, sayını dəqiqliklə göstərir. Məsələn, ‘çox oxudu’ (zərf), ‘çox kitab’ (say).
Kəmiyyət zərfi cümləyə vurğu, emosional rəng, ironiya və üslubi çeviklik qatır. Onun düzgün istifadəsi danışıq və yazının təsir gücünü artırır.
Kəmiyyət zərfi yalnız miqdar və dərəcə bildirir, zaman zərfi ‘nə vaxt?’, yer zərfi ‘harada?’, tərz zərfi ‘necə?’ suallarına cavab verir. Bu, onların əsas semantik fərqidir.
Bədii, publisistik, elmi və gündəlik danışıq dilində, xüsusilə rəqəmlər, müqayisələr, təhlil və vurğulama tələb olunan bütün sahələrdə kəmiyyət zərfi geniş istifadə olunur.
