Kəşf : Mənası,Anlayışın Mahiyyəti

İnsan cəmiyyətinin inkişafında və elmin tərəqqisində kəşf anlayışı həmişə mərkəzi mövqedə dayanıb. Əsrlər boyu bəşəriyyətin irəliləməsini, sivilizasiyanın yeni mərhələyə qədəm qoymasını məhz kəşflər təmin edib. Hər bir tarixi dövrü, yeni texnologiyaları, elmi nəzəriyyələri və mədəni yenilikləri yaradan, insan həyatını dəyişdirən ən vacib hadisələr məhz müxtəlif sahələrdə aparılmış uğurlu kəşflər nəticəsində baş verib. Kəşf təkcə elm və texnika deyil, həm də sosial münasibətlər, təbiət, mədəniyyət və bədii yaradıcılıq üçün yenilik, dəyişiklik, irəliləyiş mənası daşıyır.

Kəşf, insanın dünyanı dərk etmək, həyat və kainat barədə biliklərini artırmaq üçün daim axtarışda və tədqiqatda olması ilə bağlıdır. Tarix boyu ən böyük elmi inqilablar, coğrafi tapıntılar, texnoloji yeniliklər, tibbi uğurlar və bədii nailiyyətlər kəşf prosesinin məhsulu olub. Kəşf aktı, bəzən illər, hətta onilliklər boyu aparılan ardıcıl tədqiqat və səbr tələb etsə də, bəzən də bir anda, təsadüfi və ya intuisiyaya əsaslanan aydınlıq nəticəsində baş verir. Hər iki halda insan zəkasının, yaradıcı düşüncənin və təcrübənin gücü ön plana çıxır.

Kəşf nədir? Anlayışın əsas mahiyyəti

Kəşf – insanın indiyədək naməlum olmuş təbiət hadisəsini, qanunauyğunluğunu, maddi və ya qeyri-maddi reallığı aşkar etməsi prosesidir. Kəşf aktı, varlığın və ya hadisənin insan tərəfindən ilk dəfə tanınması, dərk edilməsi və elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunması ilə xarakterizə olunur. Kəşf, adətən, müşahidə, eksperiment, araşdırma və məntiqi təhlil nəticəsində baş verir və əldə olunan yeni biliklər ümumbəşəri dəyərə çevrilir.

Kəşf anlayışı ixtira ilə sıx bağlıdır, lakin bu iki anlayış arasında fərq var. Kəşf – təbiətdə və ya reallıqda əvvəldən mövcud olan, lakin insan üçün naməlum qalmış nəsnə və ya prosesin aşkara çıxarılmasıdır. İxtira isə yeni bir texniki qurğu, metod və ya texnologiyanın yaradılmasıdır.

Kəşfin tarixi və sivilizasiyanın inkişafında rolu

Tarix boyu kəşflər insan həyatını, sivilizasiyanın tərəqqisini və cəmiyyətin inkişaf vektorunu müəyyən edib. Daş dövründə atəşin və alətin kəşfi insanın təbiətə təsir imkanlarını artırdı. Coğrafi kəşflər – Hindistana yeni dəniz yolunun, Amerikanın və Avstraliyanın kəşfi qlobal münasibətləri kökündən dəyişdi. Elm tarixində Arximedin Arximed qanununu tapması, Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsi, Nyutonun cazibə qanunu, Mendeleyevin dövri sisteminin kəşfi bəşəriyyətin dünyagörüşünü dəyişdi.

Tibb, kimya, biologiya, riyaziyyat və digər elmlərdə saysız-hesabsız kəşflər həyatımızı daha təhlükəsiz, rahat və uzunömürlü edib. Elektrik, radio, antibiotiklər, peyvəndlər, DNT-nin quruluşu, kompüter və internet – hər biri insanlıq üçün inqilabi əhəmiyyət kəsb edən kəşflərdir.

Kəşf və ixtira: oxşar və fərqli cəhətləri

Kəşf və ixtira çox vaxt bir-birinə yaxın görünür, amma mahiyyətcə fərqlidir. Kəşf əvvəldən mövcud olan obyekt və ya hadisənin insan tərəfindən bilinməsi və aşkar edilməsidir. Məsələn, cazibə qanunu, radioaktivliyin təbiətdə varlığı, Amerika qitəsinin kəşfi. İxtira isə insanın özünün yaratdığı yeni alət, qurğu, proses və ya texnologiyadır – məsələn, elektrik lampası, telefon, avtomobil və s.

Bir çox hallarda kəşf yeni ixtiralara yol açır. Məsələn, elektrik hadisəsinin kəşfi (kəşf) sonradan generator, elektrik motoru və məişət cihazlarının yaradılması (ixtira) üçün əsas olub. Lakin ixtirasız kəşf, eləcə də kəşfsiz ixtira çox az təsadüf olunur – onların qarşılıqlı təsiri insan fəaliyyətinin əsas lokomotivlərindəndir.

Kəşfin əsas növləri və tətbiq sahələri

Kəşflər müxtəlif meyarlara görə növlərə ayrılır. Ən çox yayılmış növlər bunlardır

Elmi kəşflər – təbiət qanunlarının, yeni elementlərin, canlı və cansız orqanizmlərin, xəstəliklərin, molekul və atomların, genetik kodların, mikroorqanizmlərin aşkar edilməsi
Coğrafi kəşflər – yeni qitələrin, dənizlərin, adaların, çayların, dağların tapılması
Tibbi kəşflər – yeni dərmanların, orqanizmdə bioloji proseslərin, xəstəliklərin, peyvəndlərin kəşfi
Texnoloji kəşflər – yeni proseslərin, materialların, cihaz və texnologiyaların aşkarlanması
Kosmik kəşflər – kainatda yeni planet, ulduz, qalaktika, asteroid və s.-nin tapılması
Sosial və humanitar kəşflər – insan davranışında, psixologiyada, sosiologiyada yeni nəzəriyyə və modellərin yaradılması

Kəşfin psixologiyası və yaradıcı düşüncə

Kəşf həm də psixoloji, yaradıcı və fərdi təfəkkür prosesidir. Hər bir böyük kəşf müşahidə, maraq, tənqidi yanaşma, intuisiyanın və təsadüfün nəticəsi ola bilər. Bəzi kəşflər illərlə aparılan planlı və ardıcıl tədqiqatın nəticəsi olsa da, bir çox hallarda məhz təsadüf və müşahidə yeni biliklərin əldə olunmasına gətirib çıxarır. Elm adamları və yaradıcı şəxslər üçün ən əsas keyfiyyətlər – maraq, açıq fikirli olmaq, inadkarlıq, diqqət və yenilik axtarışıdır.

Kəşf aktı çox vaxt fərdi yaradıcılıq, kollektiv tədqiqat və ya bir neçə sahənin sintezi nəticəsində baş verir. Psixoloji cəhətdən, kəşfin əsas hərəkətverici qüvvəsi insanın dünyanı anlamaq və yenilik əldə etmək ehtiyacıdır.

Kəşf prosesinin mərhələləri və elmi metodlar

Kəşf prosesində əsas mərhələlər bunlardır: problemin müəyyənləşdirilməsi, müşahidə və ilkin məlumat toplanması, hipotezin qurulması, eksperiment və ya praktiki yoxlama, nəticənin təhlili və ümumiləşdirilməsi, yeni biliklərin elmi və ictimai qəbul edilməsi. Elmi metodlar sırasında müşahidə, eksperiment, analitik və statistik üsullar, sintez və müqayisə, sahə tədqiqatları və s. tətbiq edilir.

Kəşf prosesində hipotezlərin yoxlanılması, nəticələrin dəqiqləşdirilməsi və ardıcıl tədqiqat böyük əhəmiyyət daşıyır. Bəzən kəşf bir neçə elm sahəsinin kəsişməsində, multidisiplinar tədqiqatın nəticəsində baş verir.

Dünyanın məşhur kəşfləri və bəşəriyyətə təsiri

Tarixin ən möhtəşəm kəşflərinə atəşin, təkərin, yazının, kompasın, barıtın, elektrik cərəyanının, cazibə qanununun, DNT-nin quruluşunun, antibiotiklərin, peyvəndlərin, telefon və internetin yaradılması daxildir. Bu kəşflər cəmiyyətin həyat tərzini kökündən dəyişmiş, iqtisadi və sosial münasibətləri, səhiyyəni, təhsili və mədəniyyəti yeni mərhələyə çıxarmışdır.

Məşhur kəşflərin təsiri təkcə texnologiya və elm deyil, həm də insan həyatının sosial, iqtisadi və mənəvi sferalarına sirayət edir. Kəşf hər dövrün əsas yeniləşmə, tərəqqi və inkişaf yoludur.

Kəşfin cəmiyyət və sosial inkişaf üçün rolu

Kəşflər insan cəmiyyətinin təkmilləşməsi və tərəqqisinin başlıca şərtidir. Yeni biliklər, texnologiya və ideyalar insanların həyat şəraitini, rifahını, təhsilini və sağlamlığını yaxşılaşdırır. Hər bir yeni kəşf elmə, təhsilə və ictimai şüura inamı artırır, gənclərdə axtarış və öyrənmə həvəsini gücləndirir.

Kəşfin təşviqi, cəmiyyətdə yenilikçiliyin və tədqiqat ruhunun formalaşması üçün elm və təhsil sahəsində dövlət siyasəti və ictimai təşəbbüslər böyük rol oynayır. Müasir dövrdə innovasiya və yeni kəşflər inkişaf etmiş cəmiyyətlərin əsas rəqabət üstünlüyü hesab olunur.

Azərbaycanda kəşfçilik ənənəsi və görkəmli alimlər

Azərbaycan elminin tarixi də böyük kəşflər, yeniliklər və parlaq elm xadimləri ilə zəngindir. Təbabət, kimya, neft sənayesi, biologiya, riyaziyyat, arxeologiya, filologiya və digər sahələrdə Azərbaycan alimlərinin dünyamiqyaslı nailiyyətləri var. Həsən bəy Zərdabi, Yusif Məmmədəliyev, Lev Landau, Mirəli Qaşqay, Əziz Əliyev və başqaları ölkəmizdə elmi kəşf ruhunun, yenilikçi təfəkkürün təşəkkülündə müstəsna rol oynayıblar. Bu ənənə bu gün də davam etdirilir.

Azərbaycanda yeni nəslin elmə və yaradıcılığa marağının artırılması üçün məktəb və universitetlərdə, elmi-tədqiqat mərkəzlərində müasir proqramlar və layihələr həyata keçirilir.

Kəşfin gələcəyi və çağdaş innovasiya

Hazırda süni intellekt, böyük verilənlər, gen mühəndisliyi, bərpa olunan enerji, kosmik tədqiqatlar və nanotexnologiya sahəsində yeni kəşflər dünyanı dəyişməkdədir. İnnovasiya və kəşf üçün açıq mühit, multidisiplinar əməkdaşlıq və dövlət dəstəyi çağdaş cəmiyyətin uğuru üçün əsas amillərdəndir.

Gələcək nəsillərin elmi təfəkkürlü, yaradıcı və kəşf ruhlu olması üçün Azərbaycan cəmiyyətində də innovasiya və tədqiqat ənənələrinin gücləndirilməsi əsas prioritetdir.

Kəşf insan həyatının və cəmiyyətin tərəqqisinin təməl daşıdır. Hər bir yenilik, texnoloji və elmi nailiyyət, sosial və iqtisadi dəyişikliklər insanın dünyanı dərk etmək, öyrənmək və inkişaf etdirmək səylərinin nəticəsidir. Kəşfin təşviqi və dəyərinin hər zaman yüksək tutulması gələcəyin uğurlu, innovativ və açıq cəmiyyətini formalaşdırmaq üçün zəruridir. Elm və kəşf həvəsi – bəşəriyyətin ən böyük sərvətidir.

Ən Çox Verilən Suallar