KQB SSR : Yaranması, Fəaliyyətləri, İdarəetməsi

KQB — “Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti” (Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi) sözlərinin baş hərfləridir və keçmiş Sovet İttifaqının (SSRİ) ən nüfuzlu, gizli və güclü təhlükəsizlik və kəşfiyyat orqanı olmuşdur. 1954-cü ildə formalaşdırılan KQB-nin əsas missiyası ölkədaxili və xarici təhlükəsizlik, kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat, siyasi nəzarət və ideoloji təmizləmə, dövlət sirlərinin qorunması, xarici düşmən və daxili “təxribatçı” qüvvələrin zərərsizləşdirilməsi idi. KQB-nin formalaşmasında əvvəlki sovet təhlükəsizlik orqanları – ÇK (Fövqəladə Komissiya), GPU, OGPU, NKVD və MGB-nin institutları və təcrübəsi mühüm rol oynamışdır.

KQB-nin yaranma tarixi və strukturunun təkamülü

KQB-nin rəsmi yaranma tarixi 13 mart 1954-cü ildir. O vaxta qədər təhlükəsizlik strukturları tez-tez ad və təşkilati quruluş baxımından dəyişmişdi. KQB-nin sələfləri, xüsusən NKVD və MGB Stalin dövründə geniş repressiyalar, “Böyük Təmizləmə”, siyasi və sosial təqiblərlə tanınırdı. Nikita Xruşşov dövründə təhlükəsizlik orqanlarında islahatlar aparıldı və Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi ayrıca struktur kimi formalaşdı. KQB-nin mərkəzi qərargahı Moskvada, Lublyankada yerləşirdi. Komitənin strukturu çoxpilləli idi: Mərkəzi Aparat, İttifaq Respublikalarında yerli idarələr (məsələn, Azərbaycan SSR DTK/KQB), regional şöbələr, xüsusi idarələr (sərhəd qoşunları, radio-texniki kəşfiyyat, daxili nəzarət və s.) və xarici təmsilçiliklər.

KQB-nin əsas funksiyaları və fəaliyyət istiqamətləri

KQB-nin vəzifələri çoxşaxəli idi və aşağıdakı əsas istiqamətləri əhatə edirdi:

• Xarici kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat: Xaricdə SSRİ maraqlarının qorunması, informasiya toplanması, xarici xüsusi xidmətlərin fəaliyyətinə qarşı mübarizə.
• Daxili təhlükəsizlik və nəzarət: İdeoloji və siyasi nəzarət, dissident hərəkatlarının, “əksinqilabi” fəaliyyətin, millətçi və dini təşkilatların təqibi.
• Sərhəd təhlükəsizliyi: SSRİ sərhədlərinin qorunması və sərhəd rejiminə nəzarət.
• Dövlət sirlərinin qorunması: Hərbi, elmi və sənaye sirrlərinin xaricə sızmasının qarşısının alınması.
• Daxili nəzarət və təmizləmə: Dövlət və partiya daxilində “etibarsız” şəxslərin aşkarlanması, informator şəbəkəsinin qurulması və idarə edilməsi.

KQB-nin idarəetmə və şöbə strukturu

KQB mərkəzi aparatı bir neçə baş idarədən ibarət idi: Birinci Baş İdarə (xarici kəşfiyyat), İkinci Baş İdarə (daxili təhlükəsizlik), Üçüncü Baş İdarə (hərbi əks-kəşfiyyat), Dördüncü Baş İdarə (nəqliyyat və rabitə təhlükəsizliyi), Beşinci Baş İdarə (ideoloji təhlükəsizlik), Altıncı Baş İdarə (iqtisadi kəşfiyyat), Sərhəd Qoşunları Baş İdarəsi və s. Respublikalarda isə yerli DTK/KQB orqanları var idi və onlar həm Moskvaya, həm də yerli sovet rəhbərliyinə tabe idilər.

KQB-nin siyasi və sosial rolu

KQB təkcə xüsusi xidmət orqanı deyil, həm də SSRİ-nin siyasi sisteminin mühüm dayağı idi. O, kommunist partiyasının və dövlətin rəsmi siyasətini təmin edir, ideoloji təmizləmə, senzura, rejimin qorunması üçün əsas vasitəçi olurdu. Dissident hərəkatlarının, milli-azadlıq və dini cərəyanların, sərbəst fikirli ziyalıların və yazıçıların, xarici və daxili müxalifətin təqib və nəzarəti məhz KQB-nin səlahiyyətində idi. Qərb ölkələrində bu orqan “dəmir pərdə”nin əsas rəmzi kimi tanınırdı.

KQB-nin SSRİ-nin dağılması və varis təşkilatlar

SSRİ-nin dağılması (1991) ilə KQB-nin fəaliyyəti dayandırıldı və onun strukturunun müxtəlif hissələri yeni dövlətlərdə fərqli adlar və funksiyalarla yenidən təşkil edildi. Rusiyada əsas varislər:

• FSB (Federal Təhlükəsizlik Xidməti) – daxili təhlükəsizlik, əks-kəşfiyyat və antiterror fəaliyyəti.
• SVR (Dövlət Xarici Kəşfiyyat Xidməti) – xarici kəşfiyyat.
• Federal Mühafizə Xidməti, Federal Sərhəd Xidməti və digər xüsusi xidmət qurumları da KQB-nin mirasını daşıyır.
  Başqa postsovet ölkələrində də KQB-nin strukturları əsasında milli təhlükəsizlik və kəşfiyyat orqanları formalaşdı. Azərbaycanda bu funksiyaları əvvəlcə DTK, sonra Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, daha sonra Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti və Xarici Kəşfiyyat Xidməti həyata keçirir.

KQB-nin dünya xüsusi xidmət sisteminə təsiri

KQB dünya miqyasında ən çox tanınan və haqqında ən çox yazılan xüsusi xidmət orqanlarından biridir. Onun fəaliyyət üsulları, informator və agentura şəbəkəsi, psixoloji və texnoloji metodları Qərb ölkələrinin xüsusi xidmət strukturlarına (CIA, MI6 və s.) nümunə olmuş və rəqabət mühiti yaratmışdır. KQB-nin arxivləri, fəaliyyəti və keçmiş əməkdaşlarının xatirələri hələ də tarixçilər, jurnalistlər və siyasətçilər üçün əsas tədqiqat mövzusudur.

KQB-nin tənqid və qalmaqalları

KQB-nin fəaliyyətində çoxsaylı tənqid və qalmaqallara səbəb olan məqamlar var. Ən önəmlisi, Stalin dövründə həyata keçirilən “Böyük Təmizləmə”, siyasi repressiyalar, məhkəməsiz həbslər, sürgünlər və işgəncə metodlarıdır. Sonrakı dövrlərdə də dissidentlərə, milli və dini azlıqlara qarşı sərt təqiblər aparılıb. Qərb mənbələri və beynəlxalq insan hüquqları təşkilatları KQB-nin insan hüquqlarının pozulmasına, ifadə azadlığının boğulmasına, siyasi təzyiqlərə görə cavabdeh olduğunu vurğulayır.

KQB-nin simaları və məşhur əməliyyatları

KQB-nin bir sıra məşhur rəhbərləri və əməliyyatçıları olub: Yuri Andropov, Vladimir Kryuçkov, Vladimir Putin (sonradan Rusiya prezidenti), Aleksandr Şelepin və digərləri. KQB tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatlar sırasında Qərb ölkələrində agent şəbəkələrinin qurulması, əks-kəşfiyyat əməliyyatları, ABŞ və NATO-ya qarşı casusluq, Sakit Okean və Yaxın Şərqdə siyasi təsir əməliyyatları xüsusi yer tutur.

KQB-nin mədəniyyətdə və populyar təsəvvürlərdə rolu

KQB-nin adı ədəbiyyatda, kinoda, populyar mədəniyyətdə tez-tez istifadə olunub. Sovet və Qərb filmlərində KQB-nin casusları, gizli agentləri, detektivlər, psixoloji əməliyyatçılar əsas obrazlardan biridir. Bu təsvirlər bəzən realdan uzaq, bəzən isə tarixi reallığı əks etdirən süjetlərdir.

KQB — XX əsrin ikinci yarısında Sovet İttifaqının təhlükəsizlik, kəşfiyyat və ideoloji nəzarət sisteminin mərkəzində duran, həm daxili, həm də xarici siyasətə ciddi təsir göstərən güclü orqan olmuşdur. Onun varisləri — Rusiya FSB və SVR başda olmaqla, bu gün də xüsusi xidmət sahəsində dünya miqyasında ciddi rol oynayır. KQB-nin mirası və fəaliyyəti tarix, siyasət, cəmiyyət və mədəniyyət üçün daim aktual tədqiqat obyektidir.

Ən Çox Verilən Suallar