ükürd təbiətdə bol rast gəlinən, insanlıq tarixində və elmi-texniki tərəqqidə əhəmiyyətli rol oynayan kimyəvi elementlərdən biridir. Onun adı latınca “sulphur” sözündən gəlir və bu element artıq qədim dövrlərdən bəri müxtəlif sahələrdə istifadə olunub. Kükürdün parlaq sarı rəngi, özünəməxsus qoxusu və kimyəvi cəhətdən aktiv olması onu digər qeyri-metal elementlərdən fərqləndirir. Qədim dövrdə insanlar vulkan yaxınlığında kükürdü toplayır, həm təbabətdə, həm də müxtəlif məişət məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Yanan zaman kükürdün çıxardığı kəskin qoxu və mavi alov onun özünəməxsus xüsusiyyətlərindəndir.
Kükürd canlı orqanizmlər üçün də həyati əhəmiyyət daşıyır. Canlıların tərkibində kükürd vacib amin turşuları və vitaminlərin tərkib hissəsidir. Onun bioloji aktivliyi, enerji mübadiləsində, hüceyrə strukturlarında və hormonların sintezində oynadığı rol insan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bundan əlavə, sənayedə kükürddən geniş şəkildə istifadə edilir: kənd təsərrüfatında gübrə kimi, kimya sənayesində turşu və boya istehsalında, həmçinin farmakologiyada, kağız, rezin və bir çox başqa sahələrdə kükürd ayrılmaz tərkib hissəsidir. Kükürdün ətraf mühitə və sağlamlığa təsiri də aktual elmi mövzulardandır. Müasir dövrdə onun havaya emissiyası, torpaqda və suda yığılması ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Bu səbəbdən kükürd və onun birləşmələrinin istifadəsi daim nəzarət altındadır. Kükürdün bu qədər əhəmiyyətli və çoxşaxəli istifadə imkanları, onu gündəlik həyatımızda və istehsalatda əvəzolunmaz edir.
Kükürdün kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləri
Kükürd dövri sistemin VI qrup elementlərindən biridir və simvolu S, atom nömrəsi 16-dır. Kükürd parlaq sarı rəngə malik, kristal quruluşlu, qoxulu bir qeyri-metaldır. Onun sıxlığı 2,07 q/sm³, ərimə temperaturu isə 119°C-dir. Təbii halda kükürd əsasən sərbəst kristal formada, bəzən isə birləşmələr halında tapılır.
Kükürd suda həll olunmur, lakin bəzi üzvi həlledicilərdə həll olur. Onun ən mühüm kimyəvi xüsusiyyəti müxtəlif oksidləşmə dərəcələrinə malik olmasıdır. Bu, kükürdü çoxsaylı birləşmələrdə – sulfatlarda, sulfidlərdə, kükürd oksidlərində görməyə imkan verir. Element həm də asanlıqla yanır və yandırıldıqda mavi alov verir.
Kükürdün təbii mənbələri və çıxarılması
Kükürd təbiətdə əsasən vulkanik rayonlarda, duz göllərində və neft, təbii qaz yataqlarında sərbəst və birləşmiş halda tapılır. Ən böyük kükürd yataqları Meksika, ABŞ, İtaliya və Rusiyada yerləşir. Azərbaycanda da bəzi regionlarda təbii kükürd mənbələri mövcuddur.
Sənayedə kükürd əsasən “Frash üsulu” ilə, yəni yerin dərin qatlarından buxar və hava vasitəsilə çıxarılır. Bundan başqa, neft və təbii qaz emalı zamanı kükürd birləşmələrinin parçalanmasından da saf kükürd əldə edilir. Bu proseslərdə kükürdün təmizlənməsi və istifadəyə yararlı hala salınması xüsusi texnologiyalar tələb edir.
Kükürdün tarixdə və gündəlik həyatda istifadəsi
Kükürd qədim dövrlərdən insan tərəfindən tanınırdı. Babillilər, Misirlilər, yunanlar və romalılar kükürdü əsasən təbabətdə, dezinfeksiya məqsədi ilə və məişətdə zərərvericilərə qarşı istifadə edirdilər. Orta əsrlərdə kükürddən barıt hazırlanmasında istifadə olunmağa başlandı və bu, hərbi texnikanın inkişafında mühüm rol oynadı.
Müasir dövrdə kükürd əsasən kükürd turşusu istehsalında, kənd təsərrüfatı üçün gübrələrin hazırlanmasında, boyaların, rezin və kağızın istehsalında, tibbi preparatların və kosmetikanın tərkibində, həmçinin dərman sənayesində istifadə olunur.
Kükürd birləşmələri və onların əhəmiyyəti
Kükürdün birləşmələri təbiətdə və sənayedə geniş yayılıb. Ən çox rast gəlinənlər sulfidlər (məsələn, dəmir pirit – FeS₂), sulfatlar (məsələn, gips – CaSO₄·2H₂O), kükürd oksidləri (SO₂, SO₃) və kükürdhidrogen qazıdır. Bu birləşmələr sənaye proseslərində, metalurgiyada, əczaçılıqda, kənd təsərrüfatında və ekoloji tədqiqatlarda böyük əhəmiyyətə malikdir.
Sulfat və sulfid mineralları metalların çıxarılması və təmizlənməsi prosesində əsas xammal sayılır. Kükürd turşusu isə sənayenin ən vacib məhsullarından biridir, ondan gübrə, boya, kağız və partlayıcı maddə istehsalında istifadə olunur.
Kükürdün insan orqanizmində rolu və bioloji əhəmiyyəti
Kükürd insan və heyvan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün vacib mikroelementlərdən biridir. O, bir çox amin turşularının, vitaminlərin və fermentlərin tərkibində olur. Xüsusilə saç, dəri və dırnaqların sağlamlığında, oynaqların elastikliyində kükürdün böyük rolu var.
Orqanizmdə kükürd metabolizmi, detoksikasiya və enerji mübadiləsində iştirak edir. Həmçinin bəzi antibiotiklər, vitaminlər və hormonların tərkibində kükürd atomları mühüm funksiyaları yerinə yetirir.
Kükürdün sənayedə tətbiqi
Kükürd əsasən kimya sənayesində istifadə olunur. Ən böyük istifadəsi kükürd turşusu istehsalıdır. Bu turşudan gübrə, sintetik lif, boya, partlayıcı və dərman preparatlarının hazırlanmasında geniş istifadə edilir. Kənd təsərrüfatında kükürd tozu zərərvericilərə və göbələk xəstəliklərinə qarşı təbii pestisid kimi istifadə olunur.
Rezin və kağız sənayesində, eləcə də metallurgiyada və neftin təmizlənməsində də kükürdün xüsusi əhəmiyyəti var. Bundan başqa, bəzi kosmetik vasitələrin və tibbi preparatların tərkibində də kükürddən geniş istifadə edilir.
Kükürdün ekoloji təsiri və təhlükəsizlik tədbirləri
Kükürd və onun birləşmələri ətraf mühitə təsir göstərə bilər. Sənaye tullantıları nəticəsində havaya buraxılan kükürd oksidləri atmosferdə turşu yağışların yaranmasına səbəb olur və bu, torpağa, bitkilərə və su mənbələrinə zərər vurur. Kükürd oksidləri havada insan sağlamlığı üçün təhlükəli ola bilər.
Kükürdlə işləyən zaman qoruyucu maska və əlcəkdən istifadə olunmalı, onun birləşmələri ilə uzun müddət təmasdan çəkinmək lazımdır. Xüsusilə sənaye müəssisələrində tullantıların təmizlənməsi və təkrar emalı mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Kükürdün Azərbaycan iqtisadiyyatında və təbiətində yeri
Azərbaycanda kükürd əsasən sənaye və kənd təsərrüfatında istifadə olunur. Neft emalı və kimya müəssisələrində kükürd və onun birləşmələrinin istehsalı və təmizlənməsi müasir texnologiyalar vasitəsilə həyata keçirilir. Azərbaycanda bəzi təbii kükürd yataqları mövcuddur və onların istifadəsi ölkənin iqtisadiyyatına əlavə dəyər qazandırır.
Kükürd həmçinin torpağın münbitliyini artırmaq və məhsuldarlığı yüksəltmək məqsədilə aqrar sektorda da tətbiq olunur. Yerləşmə mövqeyi və təbii ehtiyatların zənginliyi Azərbaycanda kükürdün istifadəsini və ixracını artırır.
Kükürdün əsas xüsusiyyətləri və tətbiq sahələri (cədvəl)
| Xüsusiyyətlər | Məlumatlar |
|---|---|
| Kimyəvi simvol | S |
| Atom nömrəsi | 16 |
| Fiziki vəziyyəti | Qeyri-metal, sarı rəngli kristal |
| Ərimə temperaturu | 119°C |
| Sənayedə istifadəsi | Kükürd turşusu, gübrə, boya, kağız, rezin, tibbi preparatlar |
| Bioloji rolu | Amin turşular, vitaminlər, fermentlər |
| Ətraf mühitə təsiri | Turşu yağışları, hava çirklənməsi |
| Azərbaycanda tətbiqi | Kimya, kənd təsərrüfatı, neft emalı |
Kükürd insan həyatında və təbiətdə mühüm rol oynayan, çoxşaxəli istifadə imkanlarına malik bir elementdir. Onun kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləri, təbiətdə geniş yayılması, sənayedə və kənd təsərrüfatında tətbiqi, habelə orqanizmdəki həyati funksiyaları onu bənzərsiz və əvəzolunmaz edir. Kükürdün tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır və müasir elmdə onun yeni tətbiq sahələri hər gün artır. Kükürd bir tərəfdən məhsuldarlığı, sənaye inkişafını və insan sağlamlığını dəstəkləyir, digər tərəfdən isə düzgün istifadə olunmadıqda ətraf mühit və canlılar üçün təhlükə yarada bilər. Bu səbəbdən kükürdün istifadəsində və onunla işləyərkən təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək, ekoloji normativlərə əməl etmək vacibdir. Azərbaycanda da kükürd və onun birləşmələrinin rolu getdikcə artır və ölkənin iqtisadi, elmi və ekoloji inkişafında bu elementin əhəmiyyəti danılmazdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Kükürd sarı rəngli, qeyri-metal kimyəvi elementdir və dövri sistemin VI qrupunda yerləşir. Onun simvolu S, atom nömrəsi isə 16-dır.
Kükürd əsasən vulkanik rayonlarda, duz göllərində, neft və qaz yataqlarında sərbəst və birləşmiş halda tapılır. Sənayedə Frash üsulu və neft emalı zamanı çıxarılır.
Kükürd amin turşuları, vitaminlər, fermentlər və hormonların tərkibində iştirak edir. O, orqanizmin normal fəaliyyəti və sağlamlığı üçün vacib mikroelementdir.
Kükürd əsasən kükürd turşusu, gübrə, boya, rezin, kağız və tibbi preparatların istehsalında istifadə olunur. Kənd təsərrüfatında da geniş tətbiq sahəsi var.
Kükürd birləşmələri – sulfatlar, sulfidlər, kükürd oksidləri və kükürdhidrogen – sənayedə, əczaçılıqda və metalurgiyada geniş yayılıb və böyük əhəmiyyət daşıyır.
Kükürd oksidləri atmosferə yayıldıqda turşu yağışlara səbəb olur, bu isə torpaq, su və bitkilərə zərər verir. Ətraf mühitə mənfi təsiri olduğu üçün nəzarət vacibdir.
Azərbaycanda kükürd kimya və neft sənayesində, kənd təsərrüfatında, gübrə və pestisid istehsalında, həmçinin tibbi preparatlarda istifadə olunur.
Kükürd orqanizmdə zülalların qurulmasında, hüceyrə strukturlarında və hormon sintezində iştirak edir. Saç, dəri və dırnaq sağlamlığında əvəzolunmazdır.
Bəzi kükürd birləşmələri toksik və təhlükəli ola bilər. Kükürdlə işləyərkən qoruyucu vasitələrdən istifadə etmək və təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək lazımdır.
Kükürdün yeni tətbiq sahələri – enerji, nanomateriallar və ətraf mühitin qorunması – inkişaf etməkdədir. Elmi araşdırmalar nəticəsində onun istifadəsi daha da genişlənəcək.
