Külək yer səthində və atmosferdə ən çox hiss edilən, təbiətin ən qədim və daimi hadisələrindən biridir. Hər kəs uşaqlıqdan etibarən küləyi hiss edib, onun sərinliyindən, havada hərəkət edən yarpaqlardan, yırğalanan ağaclardan tanışdır. Külək bir yandan insanlara rahatlıq və təbiətin dinamikliyini bəxş edir, digər yandan təmiz havanın dövranını, əkin sahələrinin tozdan təmizlənməsini, iqlimdə dəyişiklikləri təmin edir. Azərbaycan kimi müxtəlif iqlim qurşaqlarına sahib ölkələrdə külək həyatın bir parçasıdır və gündəlik yaşamı daima müşayiət edir.
Küləyin fiziki təbiəti və yaranma səbəbləri ilə yanaşı, onun canlı aləmdə, bitkilər və heyvanlar dünyasında, insan sağlamlığında və ümumilikdə ətraf mühitdəki təsirləri də çoxşaxəlidir. Xüsusilə Abşeron yarımadası və paytaxt Bakı daim güclü küləkləri ilə seçilir və bu, şəhərin xarakterini müəyyənləşdirən əsas amillərdən biridir. Küləklər adətən insanlarda pozitiv hisslər doğurur – sərinlik, təmizlik və fərəh hissi verir.
Küləyin Yaranması və Fiziki Mahiyyəti
Külək atmosferdə havanın bir yerdən başqa yerə axınıdır. Əsas səbəbi günəşin yer səthini qeyri-bərabər qızdırması və nəticədə hava təzyiqlərində yaranan fərqlərdir. İsti hava qalxır, onun yerini isə ətrafdakı soyuq hava tutur. Beləliklə, hava hərəkətə başlayır və bu proses küləyin yaranmasına gətirib çıxarır.
Dünyanın fırlanması, relyefin quruluşu, dəniz və quru arasındakı istilik fərqləri də küləyin istiqamətinə və sürətinə təsir edən amillər sırasındadır. Azərbaycanda xüsusilə Xəzər dənizinin sahil zonalarında küləklər ilin böyük hissəsində hiss edilir və bu da ölkənin təbii landşaftına, bitki örtüyünə və şəhərsalma planlarına öz damğasını vurur.
Küləyin Həyatımızdakı Rolu və Əhəmiyyəti
Külək təbiətin bir parçası olaraq insan həyatında daim müsbət rol oynayıb. Küləyin havanı təmizləməsi, tozları, zərərli qazları və mikroorqanizmləri havadan uzaqlaşdırması şəhər həyatında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Yay aylarında sərin küləklər istini yumşaldır, qışda isə havanın dəyişkənliyini təmin edir.
Əkin sahələrində külək tozlanmanın təbii yollarından biridir – bitkilərin tozcuqları küləyin köməyi ilə bir yerdən başqa yerə daşınır. Bu, məhsuldarlığın artmasına və yeni bitki növlərinin yaranmasına səbəb olur. Külək təbiətin dinamikliyini təmin etməklə yanaşı, quşların və bəzi həşəratların uzaq məsafələrə yayılmasında da vacib amildir.
Küləyin İnsan Sağlamlığına və Psixologiyasına Təsiri
Küləyin insana təsiri bir neçə istiqamətdə müşahidə olunur. Təmiz və yüngül külək nəfəs almağı asanlaşdırır, havadakı oksigenin yenilənməsinə səbəb olur. Küləkli havada yürüş və açıq havada fəaliyyət daha rahat və xoş olur.
Psixoloji baxımdan, külək insanların əhvalını yüksəldir, təbiətə daha yaxın hiss etməsinə şərait yaradır. Ən əsası isə, küləyin təmizlədiyi hava insan sağlamlığı üçün olduqca faydalıdır. Xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün təmiz havada gəzmək, küləkli günlərdə açıq havada vaxt keçirmək orqanizmin möhkəmlənməsinə kömək edir.
Azərbaycanda Külək və Onun Xüsusiyyətləri
Azərbaycan müxtəlif külək növləri ilə fərqlənir. Ən məşhurları – Xəzri və Gilavar adlanır. Xəzri şimaldan əsir və soyuq sərinlik gətirir, Gilavar isə cənubdan əsən mülayim, isti küləkdir. Bakıda və ətraf ərazilərdə bu küləklər o qədər tanınır ki, şəhərin gündəlik həyatına, memarlıq və tikinti planlarına belə təsir edir.
Hər iki külək yerli əhali üçün tanış və sevilən bir təbiət hadisəsidir. Küləklərin təravət və rahatlıq gətirməsi, həm də müəyyən havalarda sakitlik və sükutun yaranmasına səbəb olur. Xəzri və Gilavar arasında gedən dəyişikliklər ilin müxtəlif dövrlərində Bakının hava şəraitini zəngin və fərqli edir.
Küləyin Azərbaycandakı Əsas Növləri və Xüsusiyyətləri
| Külək Növü | Əsən İstiqamət | Əsas Xüsusiyyətləri | Mövsüm | Təsiri |
| Xəzri | Şimal-şərq | Soyuq, sərinlik | Yay-qış | Havanı təmizləyir, temperaturu azaldır |
| Gilavar | Cənub-cənub-şərq | İsti, mülayim | Yaz-payız | Havanı yumşaldır, komfortlu hava yaradır |
| Qərb Küləyi | Qərb | Quru, bəzən güclü | İlin istənilən vaxtı | Təmiz hava gətirir, açıq səma yaradır |
| Şimal Küləyi | Şimal | Mülayim, sərin | Yaz-yay | Bitkilərin tozlanmasına kömək edir |
Külək və Təbiətdəki Əhəmiyyəti
Külək təbiətin ahəngini təmin edən amillərdəndir. O, dənizlərin səthində dalğalar yaradır, meşələrdə və çəmənliklərdə bitkiləri hərəkətə gətirir, çayların, göllərin və dağların səthini dəyişdirir. Küləklər təbiətdəki bərabərsizliyi aradan qaldırır, yeni həyat formalarının yaranmasına və ekosistemin tarazlıqda saxlanmasına kömək edir.
Təbiətin müxtəlif guşələrində, xüsusilə dağlıq ərazilərdə külək yeni çiçək və bitki növlərinin yaranmasına səbəb olur, havanın dəyişməsinə və fərqli iqlim zonalarının formalaşmasına yol açır. Dağlarda küləyin səsi və gücü insanlara təbiətin qüdrətini və dinamikliyini hiss etdirir.
Küləyin Mədəniyyətdə və Ədəbiyyatda Yeri
Azərbaycan xalqının folklorunda, nağıllarında və ədəbiyyatında külək tez-tez rast gəlinən motivlərdən biridir. Külək bəzən azadlıq, bəzən ümid, bəzən də təbiətin təravəti kimi təsvir olunur. Şairlər və yazıçılar küləyi təbiətin canlı nəfəsi, həyatın simvolu kimi qiymətləndirirlər.
Musiqidə və rəssamlıqda da küləyin ilhamverici rolu böyükdür. Dahi sənətkarlar təbiətin bu səsiz və eyni zamanda güclü qüvvəsini öz əsərlərində əks etdirmişlər. Xüsusilə Azərbaycan poeziyasında külək obrazı insanın azadlığı, təbiətə bağlılığı və təzələnməsi kimi təqdim edilir.
Gündəlik Əsən Küləklər
Külək gündəlik həyatda insanlara müxtəlif formada təsir edir. Yayda pəncərədən əsən sərin külək istidən yorğun insanlara rahatlıq verir. Uşaqlar açıq havada oynayanda, onların saçlarını və paltarlarını yelləyən külək təbiətin bir hissəsini onlara yaşadır.
Əkinçilər, bağbanlar, dənizçilər və şəhər sakinləri üçün külək hava proqnozunun əsas göstəricilərindən biridir. Səhər və axşam saatlarında havanın təravətli olması, toz və mikrobların azalması insanlarda pozitiv əhval-ruhiyyə yaradır. Bakının “Küləklər şəhəri” adlandırılması, əhalinin küləyə olan sevgi və hörmətinin göstəricisidir.
Külək minilliklərdir ki, insan həyatında, təbiətdə və mədəniyyətdə özünəməxsus və müsbət yer tutur. O, yalnız fiziki hadisə deyil, həm də canlı aləmin, bitki və heyvanat dünyasının, insan sağlamlığının və psixologiyasının ayrılmaz bir hissəsidir. Küləyin yaratdığı sərinlik, təbiətdəki dinamiklik və təmiz hava, insanlara yalnız rahatlıq deyil, həm də təravət, əminlik və enerji verir.
Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və iqlimi ölkəmizdə küləklərin daha tez-tez və müxtəlif formalarda hiss olunmasına şərait yaradır. Hər bir insan küləyin müsbət təsirini gündəlik həyatında hiss edə bilər: təmiz hava, dinamiklik, təbiətə bağlılıq və ilhamverici ruh küləyin bizə bəxş etdiyi dəyərlərdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Külək atmosferdə havanın bir yerdən başqa yerə hərəkətidir. Havanın hərəkəti əsasən təzyiq fərqləri və temperatur dəyişiklikləri nəticəsində baş verir. Külək həm təbiətin, həm də gündəlik həyatımızın ayrılmaz bir hissəsidir.
Külək günəşin yer səthini qeyri-bərabər qızdırması nəticəsində yaranır. İsti hava yuxarı qalxır, aşağıda isə soyuq hava onun yerini tutur. Bu prosesdə hava hərəkətə başlayır və külək formalaşır.
Azərbaycanda ən məşhur külək növləri Xəzri (şimal-şərqdən əsən soyuq külək) və Gilavar (cənubdan əsən isti külək) hesab olunur. Bundan başqa, qərb və şimal küləkləri də ölkədə geniş yayılıb.
Külək təbiətdə havanın təmizlənməsində, bitkilərin tozlanmasında, dəniz və göllərdə dalğaların yaranmasında, iqlim zonalarının formalaşmasında və canlıların yayılmasında mühüm rol oynayır.
Külək havanı təmizlədiyi üçün nəfəs almağı asanlaşdırır. Sərin küləklər istidən qoruyur, psixoloji olaraq insanın əhval-ruhiyyəsini yüksəldir, təmiz hava orqanizm üçün faydalıdır.
Külək hər fəsildə hiss oluna bilər, lakin Azərbaycanda yaz və payız aylarında xüsusilə güclü küləklər müşahidə olunur. Yay aylarında sərinlik, qışda isə havanın dəyişkənliyi ilə yadda qalır.
Külək yayda sərinlik verir, toz və zərərli hissəcikləri havadan uzaqlaşdırır, əkin sahələrində məhsuldarlığı artırır, şəhərdə təmiz havanın olmasına kömək edir.
Bakı və Abşeron yarımadası xüsusilə güclü və tez-tez əsən küləkləri ilə seçilir. Regionların coğrafi mövqeyinə görə Quba, Xızı, Siyəzən kimi yerlərdə də küləklər intensiv olur.
Külək bir çox bitkinin tozcuqlarını yayaraq onların tozlanmasına və məhsuldarlığının artmasına səbəb olur. Həmçinin bitkilərin zərərvericilərdən təmizlənməsində və havanın yenilənməsində rol oynayır.
Külək Azərbaycan poeziyasında, xalq mahnılarında və ədəbiyyatında tez-tez ilham mənbəyi kimi çıxış edir. Xüsusilə Bakının ‘Küləklər şəhəri’ adlandırılması xalqın təbiətə olan sevgi və rəğbətini əks etdirir.
