Atmosferin dinamikası insan həyatına saysız təsirlər göstərir və külək bu dinamikada ən vacib faktorlardan biridir. Hər kəs gündəlik həyatında küləyin sərinliyini, bəzən güclü axınlarını hiss edir, lakin küləyin sürətinin nə qədər önəmli olduğunu çoxları dərk etmir. Külək, havanın bir nöqtədən digər nöqtəyə hərəkəti ilə yaranır və bu hərəkətin intensivliyi – yəni sürəti – ətraf mühitə, insan fəaliyyətinə, texnologiyalara və ekologiyaya təsir göstərir.
Küləyin sürəti təkcə təbiətdəki hadisələri deyil, həm də mühəndislikdə, kənd təsərrüfatında, şəhərsalmada və hətta idman yarışlarında əhəmiyyətli rol oynayır. Məhz bu göstərici ilə enerji potensialı müəyyən edilir, binaların və körpülərin dayanıqlığı hesablanır, əkinçiliyin inkişafı və məhsuldarlığı üçün optimal şərait yaradılır. Xüsusən, külək enerjisinin istifadəsi sahəsində sürət göstəriciləri iqtisadi və ekoloji baxımdan strateji dəyərə malikdir.
Küləyin Sürətinin Təbiətdə Rolu
Külək atmosfer təzyiqləri fərqli olan bölgələr arasında hava kütlələrinin hərəkəti nəticəsində yaranır. Sürətin səviyyəsi əsasən bu təzyiqlər arasındakı fərqlə müəyyən olunur. Havanın hərəkət istiqamətinin dəyişməsi və intensivliyi bir çox amillərin təsiri altında formalaşır ki, bunlara relyef, dənizlərin yaxınlığı, mövsümi dəyişikliklər və temperatur fərqləri daxildir. Bu faktorların kombinasiyası Azərbaycanda külək sürətinin müxtəlif bölgələrdə fərqli olmasına səbəb olur.
Külək sürətinin yüksək olduğu ərazilərdə təbiət özünü fərqli cəhətləri ilə göstərir. Sürətli külək şəhər və kəndlərdə havanın təmizlənməsi, ağacların və bitkilərin düzgün inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Eyni zamanda, binaların və digər mühəndis qurğuların dizaynı zamanı külək yüklərinin nəzərə alınması vacibdir. Külək sürətinin öyrənilməsi nəticəsində insan fəaliyyəti təbiətə daha uyğun şəkildə planlaşdırıla bilir.
Müasir Ölçmə Texnologiyaları və Tətbiq Sahələri
Külək sürətinin dəqiq ölçülməsi üçün müxtəlif cihazlardan istifadə edilir. Ən geniş yayılan cihaz anemometrdir və bu cihazın bir neçə növü mövcuddur: ənənəvi fincanlı, propellerli və ultrasonik anemometrlər. Xüsusən, ultrasonik anemometrlər günümüzdə ən dəqiq nəticə verən, sürət və istiqaməti eyni anda müəyyən edə bilən cihazlardır. Bu texnologiyalar, istər gündəlik hava proqnozlarının hazırlanmasında, istərsə də elmi tədqiqatlarda istifadə olunur.
Son illərdə SODAR və LIDAR kimi radar və lazer əsaslı sistemlər, həmçinin Aerosol Wind Profiler kimi qabaqcıl texnologiyalar külək axınlarının vertikal profillərini çıxarmağa imkan verir. Bu üsullar sayəsində, artıq küləyin yalnız səthdə deyil, müxtəlif yüksəkliklərdə və hətta 3D formatda müşahidəsi mümkündür. 2025-ci ildə bu texnologiyaların tətbiqi Azərbaycanda və dünyada külək enerjisi layihələrinin daha effektiv şəkildə planlaşdırılmasına şərait yaradıb.
Külək Sürətinin Təsnifatı və Ölçü Vahidləri
Küləyin sürətinin təsnifatı üçün bir neçə əsas sistem mövcuddur. Ən çox istifadə olunan Beynəlxalq Sistem (SI) vahidi – metr/saniyə (m/s) olsa da, bəzi ölkələrdə kilometr/saat (km/h), dənizçilikdə isə dəniz mili/saat (knots) kimi vahidlərdən də istifadə edilir. Bununla yanaşı, Beaufort şkalası da küləyin vizual təsirlərinə əsaslanaraq 0-dan 12-yə qədər təsnifat aparır və hər bir səviyyənin özünün fərqli xarakteristikası vardır.
| Beaufort Səviyyəsi | Sürət (m/s) | Təsviri | Ətraf Mühitə Təsiri |
| 0 | 0-0.2 | Sakit | Tüstü düz qalxır |
| 2 | 1.6-3.3 | Zəif | Yarpaqlar azacıq titrəyir |
| 4 | 5.5-7.9 | Orta | Kiçik budaqlar hərəkət edir |
| 6 | 10.8-13.8 | Güclü | Böyük budaqlar sallanır |
| 8 | 17.2-20.7 | Çox güclü | Pəncərə çərçivələri titrəyir |
| 12 | ≥32.7 | Qasırğa | Ağaclar sınır, hərəkət çətinləşir |
Azərbaycanda Külək Axınlarının Xüsusiyyətləri
Azərbaycan coğrafi mövqeyinə görə küləkli ölkə hesab olunur. Burada ən məşhur və tez-tez rast gəlinən küləklərdən biri Xəzridir. Xəzri əsasən şimal və şimal-şərqdən əsərək yay aylarında havanı sərinləşdirir, bəzən sürəti 35-40 m/s-yə qədər yüksələ bilir. Bu küləyin təsiri ilə Bakı və ətraf ərazilərdə havanın keyfiyyəti yüksəlir, toz və digər zərərli hissəciklər azalır.
Bundan əlavə, Gilavar küləyi də Azərbaycanda geniş yayılıb. Gilavar cənubdan gəlir, isti hava gətirir və xüsusilə payız və yaz aylarında hiss olunur. Həmçinin, dağ-dərə zonalarında günəşlə qızma nəticəsində yaranan lokal küləklər də mikroiqlimin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bütün bu külək növləri ölkənin iqliminə və ekosisteminə müsbət təsir göstərir.
Külək Sürətinə Təsir Edən Əsas Amillər
Küləyin sürətini formalaşdıran başlıca amillərdən biri relyefin quruluşudur. Dağlıq ərazilər hava axınının istiqamətini və gücünü dəyişir, düzənliklərdə isə daha sabit və güclü küləklər müşahidə olunur. Xəzər dənizi sahillərində dənizlə quru arasındakı temperatur fərqləri külək axınlarının intensivliyini artırır.
Digər tərəfdən, urbanizasiya səviyyəsi də külək sürətinə təsir edir. Şəhər mühitində yüksək binalar, müxtəlif tikililər külək axınlarının qarşısını alır, bəzən isə onların sürətini və istiqamətini dəyişir. İqlim dəyişiklikləri, o cümlədən son illərdə müşahidə olunan temperatur artımı və rütubət də külək rejiminə təsirsiz ötüşmür.
Qlobal Külək Sürəti Rekordları və Yeni Araşdırmalar
Dünyada külək sürəti üzrə qeydə alınan ən yüksək göstərici 1996-cı ildə Avstraliyada, Siklon Olivia zamanı 113.3 m/s olub. Bu rekord, küləyin təbiətdə nə qədər güclü ola biləcəyini nümayiş etdirir. Tornadolarda isə sürət bəzən 150 m/s-yə çata bilər, lakin bu göstəricilər rəsmi statistikaya daxil edilməyib.
2025-ci ildə dünyada və Azərbaycanda külək sürətinin müşahidəsi üçün yeni texnologiyaların tətbiqi nəticəsində məlumatların dəqiqliyi artıb. Müasir radarlar və peyk əsaslı profillər küləyin yüksək qatlarda necə davrandığını analiz etməyə imkan verir. Beləliklə, həm təhlükəsizlik tədbirlərinin planlaşdırılması, həm də enerji sektoru üçün strateji qərarların qəbulu asanlaşıb.
Texnoloji İnkişaflar və Gələcək Perspektivlər
2025-ci ilin texnologiyası külək sürətinin izlənməsi və proqnozlaşdırılmasında böyük irəliləyişlərə səbəb olub. Xüsusən, peyk əsaslı Aerosol Wind Profiler və LIDAR sistemləri sayəsində artıq külək xəritələrinin hazırlanması daha operativ və əhatəli şəkildə aparılır. Həmçinin, şəxsi hava stansiyalarından alınan məlumatlar böyük verilənlərin analizinə daxil edilərək, daha doğru külək modelləri yaradılır.
Bu texnoloji yeniliklər kənd təsərrüfatı, şəhərsalma, energetika və ekoloji idarəetmədə mühüm yeniliklər gətirib. Külək sürətinin dəqiq ölçülməsi proqnozların dəqiqliyini artırır, külək enerjisi layihələrinin səmərəliliyini yüksəldir və təbii resurslardan optimal istifadəni təmin edir. Gələcəkdə külək müşahidə sistemlərinin daha da təkmilləşəcəyi gözlənilir.
Külək Enerjisi və Sürət Analizinin Əhəmiyyəti
Küləyin sürəti yalnız təbii hadisələrin proqnozlaşdırılması üçün deyil, həm də enerji istehsalında əsas parametrlərdən biri kimi çıxış edir. Külək turbinlərinin quraşdırılacağı yerlərin seçilməsi və texniki göstəricilərin hesablanması birbaşa bu göstəricidən asılıdır. Azərbaycanda son illərdə bərpa olunan enerji mənbələrinə maraq artdığından, külək sürətinin dəqiq təhlili daha da aktuallaşıb.
Bundan əlavə, külək sürəti şəhər infrastrukturunda planlaşdırma, kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq, nəqliyyatda təhlükəsizlik üçün də vacib rol oynayır. Küləyin sürətinə dair analizlər nəticəsində gündəlik həyatımız daha təhlükəsiz, sağlam və komfortlu olur. İstər böyük şəhərdə, istərsə də kənd yerində külək sürətinin effektiv idarə olunması müasir cəmiyyətin əsas çağırışlarından biridir.
Küləyin sürəti insan sivilizasiyası və təbiət üçün daim dinamik və yenilikçi bir mövzu olaraq qalır. Bu göstəricinin dəqiq öyrənilməsi, həm elmi, həm də praktik baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. Günümüzdə tətbiq olunan yeni texnologiyalar sayəsində, küləyin sürəti artıq təkcə müşahidə deyil, eyni zamanda planlaşdırma və proqnozlaşdırmanın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Azərbaycanda külək axınlarının müxtəlifliyi və onların müsbət təsiri, ölkənin ekoloji və iqtisadi sabitliyinin qorunmasında əsas amillərdən biridir.
Beynəlxalq standartlara əsaslanan ölçü vahidləri və klassik Beaufort şkalası, gündəlik həyatımızda küləyin təsirlərini daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edir. Gələcəkdə bu sahədə yeni elmi araşdırmaların və texnoloji yeniliklərin daha geniş vüsət alacağı gözlənilir. Beləliklə, küləyin sürəti, həyatımızın ayrılmaz və vacib bir hissəsi kimi dəyərləndirilir və onun potensialından daha səmərəli istifadə yolları axtarılır.
Ən Çox Verilən Suallar
Külək sürəti – havanın müəyyən bir istiqamətdə hərəkət sürətidir və adətən metr/saniyə və ya kilometr/saat ilə ölçülür. Bu göstərici atmosferdəki hava axınlarının intensivliyini göstərir.
Küləyin sürətini ölçmək üçün əsasən anemometr adlı cihazdan istifadə olunur. Müasir dövrdə həm mexaniki, həm də elektron anemometrlər geniş tətbiq edilir.
Külək, atmosfer təzyiqi fərqlərindən və temperatur dəyişikliklərindən yaranır. Havanın yüksək təzyiqli zonadan aşağı təzyiqli zonaya doğru hərəkəti küləyi əmələ gətirir.
Azərbaycanda ən məşhur küləklərdən biri Xəzri (şimal küləyi) və Gilavardır (cənub küləyi). Bu küləklər əsasən Bakı və Abşeron bölgəsində təsirli olur.
Külək sürəti hava proqnozlarının dəqiqliyini, binaların dizaynını, kənd təsərrüfatını, nəqliyyatı və enerji istehsalını birbaşa təsir edir. Eyni zamanda, gündəlik həyatımızda havanın sərinliyi və təmizliyi üçün də əhəmiyyətlidir.
Küləyin sürəti əsasən yer səthinin quruluşundan (relyef), temperatur fərqlərindən, təzyiq dəyişmələrindən və coğrafi mövqedən asılıdır. Dəniz və dağlıq ərazilərdə küləyin sürəti fərqli ola bilər.
Bakıda küləyin orta illik sürəti təxminən 5-7 m/s civarındadır. Bəzi hallarda, xüsusilə Xəzri əsəndə, sürət daha yüksək ola bilər.
Ən güclü küləklər adətən fırtına və qasırğa zamanı müşahidə olunur. Dünyada qeydə alınan ən yüksək külək sürəti 113,3 m/s olmuşdur.
Külək enerjisi istehsalı üçün minimum 3-4 m/s sürət tələb olunur. Ən yaxşı nəticə üçün isə 10-15 m/s arası sürətlər optimal sayılır.
Küləyin sürətinin ölçülməsi üçün əsas cihaz anemometrdir. Bundan başqa, SODAR, LIDAR və peyk əsaslı sistemlər də istifadə edilir.
