Azərbaycan təbiəti zəngin flora və faunası ilə seçilir. Bu zənginliyin bir hissəsi olan lərgə bitkisi qədimdən xalq təbabətində, məişətdə və bəzi yerlərdə məhdud şəkildə qida sektorunda istifadə olunur. Bəzi regionlarda “lərgə”, “lerge”, hətta “lergi” kimi də adlandırılan bu bitki, xüsusilə Azərbaycanın cənub və dağətəyi bölgələrində yaxşı tanınır və çox sayda faydası ilə seçilir.
Lərgə Bitkisinin Təsviri
Lərgə – baklagiller fəsiləsinə aid, illik və ya çoxillik ot bitkisi kimi tanınır. Botanik adı regiona görə dəyişə bilər, lakin ümumilikdə lərgə, məhz Lathyrus sativus və ya Vicia sativa kimi baklagillərlə yaxın qohumdur. Bu bitkinin uzun, nazik saplaqları, yaşıl yarpaqları və bəzən bənövşəyi, ağ və ya çəhrayı çiçəkləri olur.
- Hündürlüyü: 20-80 sm arası dəyişə bilər.
- Çiçəkləmə dövrü: Yaz ortası və yay əvvəlləri.
- Meyvəsi: Kiçik paxla, içərisində bir neçə toxum olur.
- Yetişdiyi yerlər: Çöllük, dağətəyi zonalar, bağ və bostanlar, bəzən vəhşi halda da bitir.
Lərgə Bitkisinin Xüsusiyyətləri
Aqrotexniki Xüsusiyyətləri
- Torpağa seçici deyil, ən çox yüngül və orta rütubətli torpaqlarda yaxşı inkişaf edir.
- Quraqlığa və sərin havaya nisbətən dözümlüdür.
- Kənd təsərrüfatında, xüsusilə yaşıl gübrə, heyvan yemi və bəzi yerlərdə qida kimi istifadə edilir.
- Öz-özünə toxum səpərək yayılma qabiliyyəti var.
Bioloji Xüsusiyyətləri
- Kök sistemi torpaqda azotun yığılmasına kömək edir, torpağı zənginləşdirir.
- Rütubəti və işığı sevir, kölgəli yerlərdə məhsuldarlığı azalır.
- Zərərvericilərə və bəzi xəstəliklərə qarşı nisbətən davamlıdır.
Ekoloji Xüsusiyyətləri
- Torpağın strukturunu yaxşılaşdırır, eroziyanın qarşısını alır.
- Bitkinin yayılması təbii fəsillərə bağlıdır, ən çox bahar və yay mövsümündə inkişaf edir.
Lərgə Bitkisinin Faydaları
Qida Sektorunda
Lərgə paxlası bəzi bölgələrdə, xüsusilə kənd yerlərində, qida məhsulu kimi istifadə olunur. Onun toxumları proteinlə zəngindir və bəzi ənənəvi yeməklərə qatılır. Lakin bəzi növləri tərkibində az miqdarda zərərli maddə ehtiva edə bilər, bu səbəbdən yalnız təcrübəli adamların tövsiyəsi ilə yeyilməsi məsləhətdir.
Xalq Təbabətində
- İltihab əleyhinə təsir: Lərgə toxumu və çiçəklərinin dəmləməsi orqanizmdə iltihabı azalda bilər.
- Sidikqovucu xüsusiyyət: Orqanizmdə artıq mayenin çıxarılmasına kömək edir.
- İmmuniteti gücləndirir: Tərkibində vitamin və mikroelementlər olduğuna görə immun sistemi üçün faydalıdır.
- Ürək-damar sağlamlığı: Xolesterinin aşağı salınmasına və damarların qorunmasına müsbət təsir göstərir.
Kənd Təsərrüfatında
- Heyvan yemi: Lərgə yaşıl kütləsi və toxumları mal-qara, qoyun və keçi üçün yüksək qidalı yem hesab olunur.
- Yaşıl gübrə: Torpağın münbitliyini artırmaq üçün tarlalarda bəzən yaşıl gübrə kimi əkilir.
- Bal verən bitki: Çiçəkləri arılar üçün əhəmiyyətli nektar mənbəyidir.
Ekoloji Faydalar
- Torpaqda azot toplanmasına səbəb olur, bu da torpaq münbitliyini artırır.
- Təbii ot örtüyü kimi eroziyanın və torpağın yuyulmasının qarşısını alır.
Lərgə Bitkisinin İstifadə Yolları
1. Yeməkdə istifadəsi
Bəzi regionlarda lərgənin toxumu qaynadılır və qovrulur, şorbalara və ya digər yeməklərə qatılır. Bəzən paxlası birbaşa, bəzən isə qarışıq paxlalı yeməklərdə istifadə edilir.
2. Dəmləmə və ekstrakt şəklində
Çiçəkləri və toxumları dəmlənərək xalq təbabətində istifadə olunur. Əsasən iltihab əleyhinə və sidikqovucu məqsədlə tətbiq edilir.
3. Kənd təsərrüfatında
Əkin sahələrində növbəli əkin üçün və torpağın azot ehtiyatını artırmaq üçün istifadə olunur. Heyvan yemi kimi də çox faydalıdır.
4. Torpaq qoruma vasitəsi
Çılpaq ərazilərdə və meyilli sahələrdə əkin aparılarsa, torpağın eroziyadan qorunmasına böyük kömək göstərir.
Lərgə Bitkisinin Zərərli Təsirləri
Hər bir bitki kimi, lərgənin də ehtiyatla istifadə olunması vacibdir. Xüsusilə, bəzi növlərində “latirizm” adlı bir xəstəlik yarada biləcək zəhərli maddə (ODAP və ya BOAA) ola bilər. Buna görə həddindən artıq və ya uzun müddət yeyilməsi sinir sisteminə mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə lərgə ilə bağlı mütəxəssis və ya kənd təbabətində təcrübəli adamların məsləhətləri nəzərə alınmalıdır.
Lərgə Bitkisi Harada Bitir?
Lərgə əsasən Azərbaycanın dağətəyi, cənub və aran rayonlarında, eləcə də Qafqaz və Anadolu bölgələrində geniş yayılıb. Vəhşi halda da rast gəlinir, lakin daha çox bağ və tarlalarda əkilir.
Lərgə Bitkisinin Tərkibi
- Protein
- Karbohidratlar
- E vitamini
- Fol turşusu
- Dəmir, kalium, fosfor, kalsium
- Flavonoidlər və digər antioksidantlar
Lərgə bitkisi Azərbaycan üçün həm təbii, həm kənd təsərrüfatı, həm də xalq təbabətində əvəzolunmaz bitkilərdən biridir. Onun tərkibi və faydalı xüsusiyyətləri, ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti bu bitkini xüsusilə qiymətli edir. Həm qida, həm yem, həm də torpaq münbitliyi üçün faydalı olan lərgə, düzgün istifadə olunduqda insan sağlamlığı və kənd təsərrüfatı üçün mühüm mənbədir.
Ən Çox Verilən Suallar
Lərgə – paxlalılar fəsiləsinə aid, əsasən kənd təsərrüfatı və xalq təbabətində istifadə olunan, zülalla zəngin ot bitkisidir.
Qida sektorunda, heyvandarlıqda yem kimi, yaşıl gübrə məqsədilə və xalq təbabətində istifadə edilir.
Tərkibində yüksək protein var, torpağı azotla zənginləşdirir, immuniteti gücləndirir, iltihab və ödemin azalmasına kömək edir.
Bəzi növlərində zərərli maddələr (ODAP və ya BOAA) ola bilər, uzun müddət və ya həddən artıq miqdarda istifadəsi sinir sisteminə zərər verə bilər.
Azərbaycanın dağətəyi, cənub və aran rayonlarında, həmçinin Qafqaz və Anadolu bölgələrində yayılıb.
Torpaq və iqlimə çox seçici deyil, ən yaxşı nəticə orta rütubətli, günəşli yerlərdə əldə edilir. Yazda toxumlarla əkilir, yayda məhsul toplanır.
Protein, karbohidrat, E vitamini, fol turşusu, dəmir, kalium, fosfor, kalsium və antioksidantlarla zəngindir.
Toxumları qaynadılıb, duzlanıb və ya qovrularaq yeyilə bilər. Ənənəvi yeməklərdə bəzən digər paxlalılarla birgə istifadə olunur.
Dəmləmə və ekstrakt formasında sidikqovucu, iltihab əleyhinə və ümumi gücləndirici vasitə kimi tətbiq edilir.
Yaşıl kütləsi və toxumu mal-qara, qoyun və keçilər üçün qidalı yem hesab olunur.
