Lüğətlər: Xüsusiyyətləri, Növləri

Dilin zənginliyini, tarixi inkişafını, qrammatik strukturunu və ifadə imkanlarını qoruyub saxlayan, yeni nəsillərə ötürən ən etibarlı mənbə məhz lüğətlərdir. Lüğətlər təkcə sözlər toplusu deyil, həm də hər bir xalqın düşüncə tərzini, dünyagörüşünü, milli mədəniyyətini və elmi potensialını əks etdirən mühüm leksik vəsaitdir. Onlar insanın dil öyrənmə prosesində, elmi fəaliyyətində, ədəbiyyat yaradıcılığında, gündəlik ünsiyyətdə və peşəkar ixtisaslaşmada bənzərsiz rol oynayır. Müasir dünyada, texnologiya və qloballaşma dövründə lüğətlərin aktuallığı daha da artıb, onların formatı və istifadə imkanları sürətlə dəyişib, lakin əsas missiyası dəyişməz qalıb: dilin qorunması, inkişafı və düzgün istifadəsi.

Lüğət nədir və onun mahiyyəti

Lüğət, bir və ya bir neçə dilin söz ehtiyatını, frazeoloji birləşmələrini, terminləri və ifadələri ardıcıl və sistemli şəkildə təqdim edən, onların mənası, qrammatik xüsusiyyətləri, tələffüzü və digər leksik xüsusiyyətləri barədə məlumat verən fundamental mənbədir. Lüğətlər yalnız söz və ya ifadənin qarşılığını təqdim etməklə kifayətlənmir, həm də onların işlənmə yerlərini, kontekstual nümunələri, tarixi mənşəyini, sinonim və antonimlərini, etimologiyasını, bəzən də fonetik və stilistik xüsusiyyətlərini göstərir.

Ənənəvi lüğətlər kağız formatda, cild-cild nəşr olunsa da, müasir dövrdə elektron və onlayn platformalar vasitəsilə istifadəçilərə təqdim olunur. Bütün hallarda, lüğətin əsas funksiyası dilin daşıyıcılarını və öyrənənlərini düzgün istifadə, ifadə və ünsiyyətə istiqamətləndirməkdir. Lüğət insan şüurunun və mədəni irsin daşıyıcısıdır; hər söz, hər ifadə bir tarix, bir həyat hekayəsi deməkdir.

Lüğətlərin yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri

Lüğətlərin tarixi bəşəriyyətin yazılı mədəniyyətinin yaranmasına qədər uzanır. Ən qədim sivilizasiyalarda (Misir, Şumer, Akkad, Çin, Hindistan və s.) müxtəlif dillərdə söz siyahıları, termin izahatları və tərcümə cədvəlləri tərtib olunmuşdur. Antik Yunanıstanda və Romada isə lüğətçilik elmi formalaşmağa başlamış, ilk abecedarlardan tutmuş, tematik lüğətlərə qədər fərqli tərtibatlar hazırlanmışdır.

Orta əsrlərdə ərəb, fars, türk, latın və yunan dilləri arasında tərtib olunan lüğətlər dini, elmi və fəlsəfi biliklərin yayılmasında əvəzolunmaz rol oynayıb. Azərbaycanda da klassik dövrlərdən etibarən lüğətçilik inkişaf etmişdir: Füzulinin, Nəsiminin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Mirzə Kazım bəyin, Salman Mümtazın və başqa alimlərin söz və termin izahları, tərcümə və şərhləri müstəsna dəyərə malikdir.

XX əsrdən başlayaraq isə lüğətçilik həm leksikologiya, həm də terminologiya elmlərinin ayrılmaz sahəsinə çevrildi. Dilçilik institutları, akademik və təhsil mərkəzləri, ayrıca lüğətçilik bölmələri yarandı. Son onilliklərdə isə elektron, onlayn və mobil lüğət platformaları dil və lüğətçilik ənənəsini yeni mərhələyə çıxardı.

Lüğətlərin əsas növləri və funksional xüsusiyyətləri

Lüğətlər funksiyalarına, əhatə dairəsinə və təqdimat formasına görə çoxçeşidlidir. Ən çox yayılan əsas növlər aşağıdakılardır:

 Izahlı lüğətlər

Bir dilin söz ehtiyatını, frazeologiyasını, ifadələrini, terminləri ətraflı izah və nümunələrlə təqdim edir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri (məsələn, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”, “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti” və s.) ölkənin ən əsas dil mənbələrindəndir. Bu lüğətlər həm tədqiqatçılar, həm də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.

 Tərcümə lüğətləri

İki və ya daha çox dil arasında söz və ifadələrin qarşılığını verir. Azərbaycan-rus, rus-azərbaycan, ingilis-azərbaycan, türk-azərbaycan və s. tərcümə lüğətləri dil öyrənənlər, tərcüməçilər, tələbələr və elmi işçilər üçün əvəzolunmazdır. Onlar yalnız söz qarşılığını deyil, sintaktik və qrammatik uyğunluqları da təqdim edir.

 Terminoloji lüğətlər

Elmin, texnikanın, iqtisadiyyatın, hüququn və digər ixtisaslaşmış sahələrin terminlərini sistemli şəkildə təqdim edən lüğətlərdir. Məsələn, hüquqi terminlər lüğəti, tibb terminləri lüğəti, texniki terminlər və s. Belə lüğətlər ixtisaslaşmış təhsil və elmi fəaliyyət üçün vacib mənbədir.

 Frazeoloji və deyim lüğətləri

Sabit ifadələri, atalar sözləri, məsəllər, deyimləri və onların mənalarını, mənşəyini və istifadəsini əhatə edir. Frazeoloji lüğət dilin obrazlılığını, milli koloritini və mədəniyyətini qorumaq üçün vacibdir.

 Sinonim və antonim lüğətləri

Eyni və ya oxşar mənalı (sinonim), əks və zidd mənalı (antonim) söz və ifadələri qruplaşdırır, onların incəliklərini izah edir. Bu lüğətlər ədəbi dilin inkişafı, yazı üslubunun zənginləşdirilməsi və bədii yaradıcılıq üçün mühüm vasitədir.

 Onomastik və toponimik lüğətlər

Şəxsi adlar (onomastika), coğrafi adlar (toponimika) barədə məlumatlar verir. Bu tip lüğətlər tarixi-coğrafi araşdırmalar, ensiklopedik tədqiqatlar üçün aktualdır.

Lüğətlərin strukturu və işlənmə qaydası

Lüğətin əsas struktur elementi söz maddəsi adlanır. Hər bir söz maddəsi aşağıdakı məlumatları ehtiva edə bilər:

• Sözün əsas variantı və orfoqrafiyası;
• Fonetik, morfoloji və qrammatik xüsusiyyətlər;
• Mənalar, kontekstə uyğun tərcümə və ya izah;
• Sinonim, antonim və əlaqəli sözlər;
• Tarixi və etimoloji qeyd;
• İfadənin işlədildiyi nümunələr və frazeoloji birləşmələr;
• Bəzən şəkillər, cədvəllər və diaqramlar.

İzahlı və terminoloji lüğətlərdə daha ətraflı, tərcümə lüğətlərində isə daha konkret, lakin hər halda leksik bütövlük əsasdır.

Müasir dövrdə lüğətlərin rəqəmsallaşması və onlayn imkanları

XXI əsrdə texnoloji inkişaf lüğətçilik sahəsini tamamilə dəyişib. Kağız lüğətlərin paralelində və bəzən onlardan üstün olaraq elektron və onlayn lüğətlər yaranıb. Bu lüğətlərin əsas üstünlükləri:

• Sürətli və rahat axtarış;
• Müntəzəm yenilənmə və bazanın genişləndirilməsi;
• Səsləndirmə, interaktiv nümunələr, qrammatik və leksik cədvəllər;
• Mobil tətbiqlər və onlayn platformalar vasitəsilə istənilən yerdə istifadə imkanı.

Google Translate, Tureng, Oxford, Cambridge, Merriam-Webster, Glosbe və digər onlayn lüğətlər yalnız tərcümə üçün yox, eyni zamanda izah, sinonim, antonim, nümunə və s. üçün də geniş imkanlar yaradır. Azərbaycanda da “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”, “Orfoqrafiya lüğəti”, “Azleks”, “Dilmanc” və s. platformalar müasir istifadəçiyə xidmət göstərir.

Lüğətlərin təhsil, elmi və cəmiyyət üçün əhəmiyyəti

Lüğətlər təhsil sistemində fundamental rol oynayır. Şagird və tələbələr dilin söz ehtiyatını, qrammatikasını, ifadə imkanlarını öyrənmək üçün lüğətlərdən istifadə edir, yeni sözləri mənimsəyir, bədii və elmi ədəbiyyatı dərk edir. Müəllimlər, alimlər və elmi işçilər elmi yazıların, məqalə və monoqrafiyaların tərtibatında, yeni terminlərin yaradılmasında və izahında lüğətləri əsas mənbə kimi qəbul edirlər.

Lüğətlər jurnalistika, publisistika və kütləvi informasiya vasitələrində də ifadə dəqiqliyinin, dil normativlərinin qorunması və təbliği üçün əsas vasitədir. Eyni zamanda, lüğətlərin köməyi ilə milli və beynəlxalq dialoq, mədəniyyətlərarası ünsiyyət, qloballaşma prosesində milli kimliyin qorunması təmin edilir.

Lüğətlərin hazırlanması və lüğətçilik prinsipləri

Lüğətlərin hazırlanması ciddi elmi-tədqiqat və praktiki fəaliyyət tələb edir. Bu proses bir neçə mərhələdən ibarətdir:

• Mənbə bazasının seçilməsi: Müasir və klassik ədəbiyyat, elmi məqalələr, mətbuat nümunələri, danışıq dili materialları və sair.
• Leksik-semantik analiz: Hər bir söz və ifadənin müxtəlif mənalarının, işlənmə yerinin toplanması və təsnifatı.
• Qrammatik və fonetik araşdırma: Sözlərin morfoloji quruluşu, tələffüz qaydaları, kök və şəkilçi dəyişiklikləri.
• Redaktə və ekspertiza: Lüğətin hər bir maddəsi üzrə dilçi, terminoloq və sahə mütəxəssislərinin rəy və düzəlişləri.
• Elektronlaşdırma və proqramlaşdırma: Müasir dövrdə lüğətlər proqramçılar tərəfindən xüsusi proqram təminatı və məlumat bazasına köçürülür.

Lüğətlərin gələcək inkişafı və perspektivləri

Dünyada və Azərbaycanda lüğətçilik daim inkişaf edir. Süni intellekt, maşın öyrənməsi və big data texnologiyalarının tətbiqi ilə lüğətlərin yeni nəsli – adaptiv, kontekstual və şəxsi istifadəçi ehtiyaclarına uyğunlaşan platformalar yaradılır. Mobil cihazlarda “ağıllı lüğətlər”, avtomatik tərcümə və səsli interfeys imkanları insanlara istənilən şəraitdə dil bariyerini aşmağa imkan verir.

Gələcəkdə lüğətlərin elmi statusunun qorunması, terminoloji bazaların mütəmadi yenilənməsi, dilin müxtəlif təbəqələrinin əhatə olunması və istifadəçilərlə interaktiv əlaqənin gücləndirilməsi lüğətçiliyin əsas çağırışları olacaq.

Lüğətlər bir xalqın və dilin ən mühüm intellektual sərvətidir. Onlar yalnız leksik məlumat deyil, milli-mədəni irsin, tarixin, elmin, ədəbiyyatın və gündəlik həyatın güzgüsüdür. Hər bir dilin gələcəyi, inkişafı və nüfuzu üçün zəngin və müasir lüğət bazasının yaradılması, qorunması və daim yenilənməsi vacibdir. Müasir dünyada lüğətlərin funksionallığı və əlçatanlığı yeni imkanlar açır, eyni zamanda ənənəvi lüğətçilik elminin klassik prinsipləri daim aktual qalır.

Ən Çox Verilən Suallar