Mühakimə etmək Azərbaycan dilinin dərin məna qatına malik olan, həm məişət, həm də elmi, hüquqi, fəlsəfi üslubda işlədilən çoxcəhətli bir anlayışdır. Bu söz dilimizdə əsasən “təhlil etmək, bir hadisə, fikir və ya davranış üzərində düşünərək nəticəyə gəlmək, fikir yürütmək və ya hökm vermək” anlamında işlədilir. Mühakimə etmək fərdin və ya kollektivin konkret bir fakt, hadisə, fikir, davranış və ya situasiya haqqında düşünməsi, onların səbəb-nəticə əlaqələrini tapması, ağlabatan və ya məntiqli bir nəticəyə gəlməsi prosesidir.
Leksik baxımdan “mühakimə etmək” feili özündə həm fərdi düşünmə aktını, həm sosial mühakiməni, həm də rəsmi və hüquqi prosedurları birləşdirir. Məsələn, bir insan gündəlik həyatında rastlaşdığı hadisələri, xəbərləri və ya insanları öz təcrübə və dəyərlərinə əsaslanaraq mühakimə edir. Eyni zamanda, məhkəmədə hakim və ya səlahiyyətli orqan qanun və sübutlar əsasında məhkum və ya məsumluq haqqında mühakimə verir. Mühakimə etmək sözü bəzən müsbət, bəzən isə tənqidi və ya qərəzli, obyektiv və ya subyektiv mənada istifadə olunur. Lüğətlərdə bu söz “hər hansı məsələyə məntiqi münasibət bildirmək, müstəqil və əsaslı fikir yürütmək, səbəb-nəticə əlaqələrini tapmaq” kimi izah olunur.
Mühakimə etmək insanın ən vacib zehni funksiyalarından biridir və yalnız dilin deyil, həm də məntiq, fəlsəfə, psixologiya, hüquq və hətta gündəlik sosial davranışların mərkəzində dayanır. Hər bir mühakimə aktı insanın məlumat toplamasına, məlumatı təhlil etməsinə, fərqli alternativləri nəzərdən keçirməsinə və sonda müəyyən qərar qəbul etməsinə xidmət edir. Bu baxımdan, mühakimə etmək analitik düşüncənin, obyektivliyin, ədalətin və elmi yanaşmanın əsas baza komponentidir.
Mühakimə Etməyin Tarixi və Fəlsəfi Kökü
Mühakimə etmək insan mədəniyyətinin, sivilizasiyasının və düşüncə tərzinin ən qədim və fundamental təzahürlərindəndir. Qədim Yunan fəlsəfəsində, xüsusən Aristotel və Sokrat kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində mühakimə, analitik təhlil və məntiqi nəticə çıxarma insan fəaliyyətinin ayrılmaz parçası kimi göstərilirdi. Aristotelə görə mühakimə — “bir şeyin doğru və ya yalan olduğunu qərarlaşdırmaq üçün aparılan zehni fəaliyyət”dir. Sokrat isə “müdrik adam çox danışan deyil, çox düşünəndir” fikri ilə məhz dərin, əsaslı və obyektiv mühakimənin əhəmiyyətini vurğulayırdı.
Orta əsrlərdə məntiq elmi inkişaf etdikcə mühakimə etmək insan şüurunun və idrakının ən vacib komponenti kimi dəyərləndirildi. Avropa, İslam və Şərq fəlsəfəsində mühüm yer tutan mühakimə anlayışı alimlər və mütəfəkkirlər tərəfindən “doğrunu yanlışdan ayırmaq üçün yeganə vasitə” kimi qiymətləndirilirdi. İslam məntiqində (əl-məntiq) mühakimə etmək, dəlillərlə əsaslandırılmış qərara gəlmək və ya hökm vermək mənasında işlədilirdi.
Azərbaycanda da mühakimə, düşünmə, qərarvermə və təhlil ənənəsi köklü və geniş yayılmışdır. Folklorumuzda, atalar sözlərimizdə və klassik ədəbiyyatda “fikirlə danış, ölç, sonra biç”, “tələsmə, mühakimə et” kimi tövsiyələr insanın dərin düşüncəyə, obyektivliyə, ədalətə çağırışıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə Nizami, Füzuli, Sabir, Mirzə Cəlil kimi klassiklərin əsərlərində əsas ideya həmişə ədalətli və əsaslı mühakimənin, səmimi təhlil və vicdanla fikir yürütməyin tərənnümüdür.
Hüquqi və Məhkəmə Terminologiyasında Mühakimə Etmək
Mühakimə etmək hüquqi sahədə də geniş istifadə olunan rəsmi və fundamental termindir. Məhkəmə praktikasında mühakimə etmək — hər hansı bir hüquqi iş üzrə, sübut və qanunlar əsasında, müstəqil, qərəzsiz və ədalətli qərar vermək prosesidir. Hakimlər məhkəmə prosesində sübutları, şahid ifadələrini, ekspert rəyini və qanunvericiliyi təhlil edərək, işin hallarını düzgün qiymətləndirir və sonda hökm çıxarır.
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində də “mühakimə etmək”, “məhkəmə mühakiməsi”, “ədalətli mühakimə hüququ” kimi ifadələr geniş yayılıb və hüquqi sistemin təməlini təşkil edir. Ədalətli mühakimə hüququ — hər kəsin məhkəmədə obyektiv, qərəzsiz, açıq və qanunlara uyğun şəkildə dinlənmək, özünü müdafiə etmək və ədalətli qərar almaq haqqını təmin edir. Bu hüquq Azərbaycanın Konstitusiyasında və beynəlxalq hüquq normalarında qorunur.
Hüquqi mühakimə sadəcə hökm çıxarmaq deyil, həm də vətəndaşların hüquqlarının, insan azadlıqlarının qorunması, ictimai ədalətin təmin edilməsi üçün zəruri intellektual və etik prosesdir. Məhkəmə mühakiməsində hər bir detal diqqətlə araşdırılır, subyektivlikdən və emosiyadan uzaq obyektiv nəticəyə gəlinir.
Mühakimə Etməyin Psixoloji və Sosial Tərəfləri
Psixologiyada mühakimə etmək insan beyninin ən mürəkkəb funksiyalarından biri kimi qiymətləndirilir. Bu proses insanın məntiqi və emosional fəaliyyətini, təcrübəsini, biliyini və hisslərini birləşdirir. İnsanlar gündəlik həyatda yüzlərlə mühakimə aktı həyata keçirirlər: qərar qəbul edərkən, insanları qiymətləndirərkən, xəbərləri və informasiyanı təhlil edərkən, hətta alış-veriş və sosial münasibətlər zamanı belə.
Sosial psixologiyada mühakimə etmək həm fərdin, həm də qrupun davranışına, münasibətlərə və cəmiyyətdəki qərarvermə mexanizmlərinə təsir edir. İnsanlar bəzən şüurlu, bəzən isə avtomatik və ya emosional mühakimə prosesindən istifadə edirlər. Obyektiv mühakimə — faktlara, bilik və təcrübəyə əsaslanan təhlildir. Subyektiv mühakimə isə daha çox fərdi hisslər, şəxsi təcrübə, stereotiplər və emosiyalar üzərində qurulur. Müasir cəmiyyətdə insanları obyektiv və qərəzsiz mühakiməyə təşviq etmək üçün təhsil, tərbiyə və maarifləndirmə vacibdir.
Mühakimə etmək həm də sosial ədalətin və kollektiv təhlükəsizliyin təminatıdır. İnsanlar arasında ədalətli münasibətlər, düzgün davranış və cəmiyyətin davamlılığı obyektiv və səmimi mühakiməyə əsaslanır. Buna görə də istər fərdi, istərsə də kollektiv səviyyədə düzgün mühakimə etmək cəmiyyətin inkişafı üçün vacib şərtdir.
Mühakimə Etməyin Etik Sərhədləri və Əhəmiyyəti
Mühakimə etmək yalnız məntiq və hüquq deyil, həm də əxlaq, vicdan, humanizm və sosial məsuliyyət məsələsidir. Etik baxımdan mühakimə aktı obyektiv, əsaslı, ədalətli və vicdanlı olmalıdır. Qərəzli, subyektiv, emosional, sarsıntılı və ya şəxsi maraqlara əsaslanan mühakimə həmişə səhv, natamam və cəmiyyət üçün zərərli olur.
Azərbaycanda etik ənənələrdə və ailə tərbiyəsində mühakimə etməmişdən əvvəl obyektivlik, səbir, dürüstlük və sədaqətə üstünlük verilir. Böyüklər uşaqlara və gənclərə “nə gördünsə, bir də düşün, sonra danış”, “hər sözdən əvvəl ölç, biç” kimi tövsiyələr verir. Kollektivdə, ailədə və iş mühitində düzgün, obyektiv və ədalətli mühakimə insan münasibətlərinin əsas sütunu sayılır. Etik mühakimə cəmiyyətdə harmoniya, ədalət və inam yaradır.
Əgər insan səhv mühakimə edərsə, bu həm şəxsi həyatında, həm də cəmiyyətdə konflikt, narazılıq, qərəz və ədalətsizliyə səbəb ola bilər. Düzgün mühakimə isə insanın nüfuzunu, etibarını, əməkdaşlıq imkanlarını və sosial rifahını artırır.
Mühakimə Etməyin Növləri və İstifadə Sahələri
Mühakimə etmək müxtəlif istiqamətlərdə və formalarda istifadə oluna bilər. Əsas növləri aşağıdakılardır:
- Fərdi mühakimə: İnsan şəxsi həyatında, gündəlik qərarlarında, özünə və ətrafına münasibətdə istifadə edir.
- Sosial və kollektiv mühakimə: Qrup, ailə, kollektiv və ya cəmiyyət səviyyəsində qəbul olunan qərarlar və davranışların təhlilidir.
- Elmi və məntiqi mühakimə: Tədqiqat, analiz, təhlil, elmi hipotez və nəticələrin əsaslandırılması zamanı aparılır.
- Hüquqi və məhkəmə mühakiməsi: Qanun, sübut və faktlara əsaslanaraq məhkəmə və hüquqi qərarlar verilir.
- Əxlaqi və etik mühakimə: Fərdin vicdanı, mənəvi dəyərləri və əxlaqi prinsipləri əsasında nəticə çıxarılır.
Mühakimə etmək insan həyatının bütün sferalarında – ailədə, işdə, məktəbdə, ictimai və şəxsi münasibətlərdə, mediada, təhsil və idarəetmədə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Mühakimə Etmək və Kütləvi İctimai Rəylər
Müasir dünyada kütləvi informasiya vasitələri, sosial şəbəkələr və media insanlarda sürətli və bəzən səthi mühakimə aktlarının yaranmasına şərait yaradır. Bu isə bəzən dezinformasiya, yanlış fikir və ictimai qərəz doğurur. Ona görə də hər bir fərd media savadlılığı, analitik düşüncə və obyektiv mühakimə qabiliyyətinə sahib olmalıdır. Kütləvi ictimai rəyin formalaşmasında obyektiv və əsaslı mühakimənin rolu xüsusi vurğulanır.
Mühakimə Etməyin Cəmiyyətdə Rolu və Əhəmiyyəti
Mühakimə etmək cəmiyyətin hüquqi, sosial və əxlaqi sisteminin əsasıdır. Qanunvericilik, məhkəmə, idarəetmə, təhsil, ailə və kollektiv münasibətlər düzgün mühakiməyə əsaslandıqda, ədalət, inkişaf və sabitlik təmin olunur. Əgər fərdlər və cəmiyyət düzgün mühakimə etməyi bacarırsa, konfliktlər azalır, inam və əməkdaşlıq güclənir, insan kapitalı və sosial rifah artır.
Mühakimə etmək bacarığı insanı inkişaf etdirir, fərdi və peşəkar həyatını zənginləşdirir, yaradıcı və yenilikçi düşüncəni stimullaşdırır. Bu proses insanı daha azad, maarifli, obyektiv və səmərəli edir.
Mühakimə etmək insan idrakının və sosial davranışının təməl prinsipidir. Düzgün, obyektiv və əsaslı mühakimə fərdin intellektual səviyyəsini, cəmiyyətin ədalət və inam sistemini, hüququ və sosial münasibətləri formalaşdırır. Hər bir insanın həyatında, ailəsində, işində, cəmiyyət və dövlət idarəetməsində düzgün mühakimənin əhəmiyyəti danılmazdır. Etik, elmi, hüquqi və sosial sahədə səmərəli mühakimə etmək inkişaf və tərəqqinin açarıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Mühakimə etmək hadisə, fikir, davranış və ya situasiya barədə düşünərək nəticəyə gəlmək, səbəb-nəticə əlaqələrini araşdırmaq və əsaslı fikir söyləmək prosesidir. Bu, insanın analitik düşüncə və qərarvermə qabiliyyətinin əsas göstəricisidir.
Mühakimə etməyin əsas məqsədi doğru nəticəyə gəlmək, obyektiv və əsaslı qərar qəbul etmək, hadisələrin səbəb və nəticələrini anlamaq və ən optimal seçim etməyə nail olmaqdır.
Obyektiv mühakimə faktlara, real sübutlara və məntiqə əsaslanır, subyektiv mühakimə isə şəxsi hisslərə, emosiyalara və fərdi təcrübəyə dayanır. Obyektivlik cəmiyyət üçün daha faydalı hesab olunur.
Hüquqi sahədə mühakimə etmək məhkəmədə işin bütün sübutlarını, qanunları və faktları nəzərdən keçirib, obyektiv və ədalətli qərar vermək prosesidir. Hakim və səlahiyyətli şəxslər üçün bu, peşəkar fəaliyyətin əsas hissəsidir.
Qərəzli, emosional, səthi və əsaslandırılmamış mühakimə səhv və zərərli hesab olunur. Bu, yanlış qərarlara, sosial narazılığa, konfliktlərə və ədalətsizliyə səbəb ola bilər.
Analitik və tənqidi düşüncə, informasiya mənbələrinin yoxlanılması, fakt və arqumentlərin təhlili, məntiqi təlimlər və obyektiv yanaşma bu bacarığın inkişafına kömək edir. Təcrübə və maarifləndirmə də vacibdir.
Sosial mühakimə fərd və ya kollektivin hadisə və insanlara münasibətini müəyyənləşdirən, ictimai qərarların və davranışların əsasını təşkil edən təhlil və qiymətləndirmə prosesidir. Ədalətli və obyektiv sosial mühakimə ictimai harmoniyanı gücləndirir.
Mühakimə — təhlil və qiymətləndirmə aktıdır, qərarvermə isə həmin təhlil və qiymətləndirmə əsasında konkret hərəkət seçimi və ya nəticənin müəyyən edilməsidir. Yəni, mühakimə qərarverməyə aparan intellektual mərhələdir.
Mühakimə etmək insanın dünyanı düzgün anlaması, təhlükələrdən qorunması, səmərəli qərarlar verməsi, sosial və fərdi münasibətlərini tənzimləməsi üçün vacib psixoloji və intellektual qabiliyyətdir.
Düzgün mühakimə etik və əxlaqi qaydalara, obyektivliyə, insan hüquqlarına, vicdan və ədalət prinsiplərinə əsaslanmalıdır. Qərəzli, ədalətsiz və subyektiv mühakimə cəmiyyətdə inamsızlıq və gərginlik yaradır.
