Azərbaycan klassik ədəbiyyatının ən parlaq əsərlərindən biri “Müsibəti Fəxrəddin” faciəsidir. Bu əsər milli dramaturgiyamızın inkişafında dərin iz qoymuş, sosial ədalətsizlik, ailə-məişət problemləri, mənəvi böhran və fərdi faciə kimi motivləri özündə birləşdirən bədii təfəkkür nümunəsidir. “Müsibəti Fəxrəddin” əsərinin müəllifi Nəcəf bəy Vəzirov təkcə Azərbaycan teatr tarixinin deyil, bütövlükdə türk-müsəlman dramaturgiyasının formalaşmasında əvəzsiz rol oynamış yazıçılardandır. Onun bu əsəri dövrünün ictimai-siyasi, mənəvi və ailəvi münasibətlərinə tənqidi yanaşma tərzi, yeni realizm ənənələrinin təməli, xalqın dərd və ehtiyaclarının bədii ifadəsi baxımından həlledici əhəmiyyətə malikdir.
Əsərin dərinliyinə varmadan əvvəl, onun yaranma dövrü, müəllifi, ictimai-siyasi konteksti və qəhrəmanlarının psixologiyasını, dramın əsas konfliktini və ideya məğzini müasir tədqiqatlar və arxiv materialları ilə birgə geniş şəkildə araşdırmaq vacibdir. Həmçinin, əsərin səhnə həyatına, obrazların açılışına, dil və üslub xüsusiyyətlərinə, milli teatrın inkişafına təsirinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Yazının davamında bütün bu aspektləri ardıcıllıqla və elmi əsaslarla izah edəcəyik.
Nəcəf bəy Vəzirov və “Müsibəti Fəxrəddin”in Yaranma Tarixi
Nəcəf bəy Vəzirov XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynamışdır. O, realist ədəbiyyatın təməlini qoymuş, satirik və ictimai mövzularda yazdığı əsərlərlə milli oyanışın önündə getmişdir. “Müsibəti Fəxrəddin” isə onun ən möhtəşəm dram əsəri kimi qəbul olunur.
Əsər ilk dəfə 1896-cı ildə yazılmış və 1897-ci ildə Bakıda səhnəyə qoyulmuşdur. Həmin dövr Azərbaycan cəmiyyətində modernləşmə və köhnə adət-ənənələr arasında ziddiyyətlərin dərinləşdiyi, maarifçilik və islahat hərəkatının gücləndiyi bir mərhələ idi. Vəzirov məhz bu ziddiyyətləri və cəmiyyətin dəyişən simasını dramaturji vasitələrlə bədii səviyyədə açmışdır.
Əsər yazılarkən müəllif, Qafqazda baş verən sosial-ictimai təlatümlər, feodal-patriarxal münasibətlər, ailə institutunun dağılması, yeni və köhnənin toqquşması kimi problemləri canlı şəkildə təqdim etmişdir. Fəxrəddinin faciəsi də məhz belə bir mühitdə formalaşır və universallığı ilə seçilir.
Əsərin Qısa Məzmunu və Struktur Analizi
“Müsibəti Fəxrəddin” əsərinin əsas qəhrəmanı Fəxrəddindir. Əsərdə hadisələr bir ailənin faciəvi dağılması fonunda baş verir. Əsərin süjet xətti belədir:
Fəxrəddin elmli, Avropa təhsili almış, yenilikçi bir gəncdir. O, uzun illər xaricdə oxuyub və vətənə döndükdən sonra ailəsində köhnə adət-ənənələr və qapalı düşüncə tərzi ilə qarşılaşır. Onun yenilikçi baxışları atası Hacı Cəfərqulu, əmisi Seyid Əhməd və ailənin digər üzvləri tərəfindən qəbul edilmir. Fəxrəddin ailə dəyərlərinin, xüsusilə ata-ana münasibətinin, əxlaq və vicdanın üstünə qaldırılır.
Fəxrəddinin xaricdə təhsil alması və dünyagörüşünün dəyişməsi ailədə ciddi konfliktə səbəb olur. Atası və əmisi onu günahlandırır, köhnə qayda-qanunlara sadiq qalmasını tələb edirlər. Nəticədə, ailədə yaranan gərginlik faciəvi sonluqla nəticələnir: Fəxrəddin intihar edir.
Əsərin əsas hissələri:
- Ekspozisiya: Fəxrəddinin xaricdən qayıtması, ailəsi ilə qarşılaşması, ilk konfliktlərin yaranması.
- Qarşıdurma: Köhnə və yeni dünyagörüşlərin toqquşması, Fəxrəddinin təklənməsi.
- Klimaks: Fəxrəddinin tamamilə ailəsindən və cəmiyyətdən təcrid olması, daxili böhran.
- Denouement: Fəxrəddinin intiharı və ailənin dağıntısı.
Bu struktur əsərin dramatizmini və faciə motivini gücləndirir.
Əsərin Əsas İdeya və Problematikası
“Müsibəti Fəxrəddin” əsərinin əsas ideyası — köhnə ilə yeninin, iradə azadlığı ilə ənənəvi ailə dəyərlərinin toqquşmasıdır. Burada müəllif, fərdin ictimai və ailə təzyiqi altında əzildiyi, psixoloji gərginliyin pik həddə çatdığı, köhnəlmiş adət-ənənələrin faciəyə yol açdığı ideyasını qabardır.
Əsərdə əsas problem kimi, ailə institutunun feodal münasibətlər üzərində qurulması, gənclərin azad seçim və ifadə imkanlarının məhdudlaşdırılması, təhsilin və elmin cəmiyyətin inkişafında əhəmiyyətli rolunun lazımi səviyyədə dərk edilməməsi göstərilir. Fəxrəddin azad, fərdiyyətçi düşüncənin daşıyıcısıdır, amma ətrafında olanlar onu başa düşmür və nəticədə o, həyatına son qoyur.
Bu, yalnız bir ailənin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin faciəsidir. Əsərin ideya yükü, Azərbaycan ədəbiyyatında humanist və maarifçi prinsiplərin təntənəsini simvolizə edir.
Fəxrəddinin Obrazı və Psixoloji Portreti
Fəxrəddin Azərbaycan dram ədəbiyyatında dərin psixoloji xarakterə malik nadir obrazlardandır. Onun xarici təhsil alması, Avropa dəyərlərinə yiyələnməsi, dünyagörüşünün genişliyi, cəsarətli və fərdiyyətçi ruhu əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərdəndir.
Fəxrəddinin tragizmi ondadır ki, o, istər ailə, istərsə də cəmiyyət tərəfindən anlaşılmır. O, fərqli düşüncəsinə, həyat tərzinə görə daim təklənir. Onun daxili dünyası ziddiyyətli və gərginliklə doludur. Bir tərəfdən ata-ana sevgisi, ailə dəyərləri, digər tərəfdən azadlıq və ədalət ideyası onu sarsıdır.
Əsərdə Fəxrəddinin daxili monoloqları, düşüncələri, emosional sarsıntıları son dərəcə ustalıqla işlənmişdir. Onun böhranı fərdi faciə olmaqla yanaşı, sosial dramın ifadəsidir. Psixoloji portretin dərinliyi obrazı oxucuya yaxınlaşdırır və onu Azərbaycan dramaturgiyasının ölməz simvollarından birinə çevirir.
Əsərdə Digər Obrazların Yeri və Rolunun Hissələrə Bölünmüş Təhlili
“Müsibəti Fəxrəddin”də təkcə Fəxrəddin deyil, digər personajlar da bədii fəlsəfənin daşıyıcılarıdır. Onların hər biri müəyyən ideoloji-sosial tipajı təmsil edir:
1. Hacı Cəfərqulu
Ailənin başçısı, mühafizəkar, köhnə adət-ənənələrə sadiqdir. Oğlu Fəxrəddinin Avropa təsirinə düşməsini böyük faciə kimi qəbul edir. Onun sərtliyi ailənin dağılmasına səbəb olur.
2. Seyid Əhməd
Əmisi, din xadimi, dini və patriarxal ənənələrin qoruyucusudur. O, Fəxrəddinə təsir etmək üçün dini arqumentlərdən istifadə edir.
3. Fəxrəddinin Anası və Bacısı
Zəif, mövcud qaydalara tabe olan qadınlardır. Onların daxili səsi, faciənin yaxınlaşmasında passiv rol oynayır.
4. Köməkçi Personajlar
Əsərdə müxtəlif sosial təbəqələrin nümayəndələri də göstərilir. Onlar ictimai fonun, sosial konfliktin gücləndirilməsinə xidmət edir.
Bu obrazların hər biri müəyyən sosial funksiyanı yerinə yetirir və Fəxrəddinin faciəsinin dərinləşməsinə səbəb olur.
Əsərdə İctimai və Sosial Münaqişənin Açılışı
“Müsibəti Fəxrəddin” əsərində ailə institutu və cəmiyyət münasibətləri ön plana çıxır. Əsərdə əsas münaqişə Fəxrəddinlə atasının və əmisinin qarşıdurmasında cəmlənir. Mühafizəkar dünyagörüşü ilə yenilikçi ideyalar arasında mübarizə bütün səhnələrdə hiss olunur.
Əsərin ictimai-tarixi konteksti — Qafqazın XIX əsrin sonlarında keçirdiyi sosial dəyişikliklər, maarifçilik hərəkatı, qadın hüquqlarının, azad düşüncənin və fərdiyyətçiliyin cəmiyyətə təsiri real şəkildə əks olunur. Əsərdə hətta dilin özü, nitq mədəniyyəti, ailə üzvlərinin bir-birinə müraciət forması da dövrün reallıqlarını bədii şəkildə təqdim edir.
Əsərin Səhnə Həyatı və Teatrda Təsiri
“Müsibəti Fəxrəddin” Azərbaycan teatr sənətində xüsusi yer tutur. Əsər ilk dəfə 1897-ci ildə Bakıda oynanılmış və tamaşaçıların böyük marağına səbəb olmuşdur. Səhnədə məhz bu əsərin nümayişi ilə realist dramaturgiya və fərdi psixologiyanın, həyat həqiqətlərinin bədii təsviri yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur.
Azərbaycan Milli Dram Teatrında və digər bölgə teatrlarında dəfələrlə səhnələşdirilmiş “Müsibəti Fəxrəddin” illər ərzində klassik teatr məktəbinin formalaşmasında, aktyor və rejissorların peşəkarlıq məktəbinin yüksəlişində mühüm rol oynamışdır. Səhnə həyatında əsərin dil və üslubunun qorunması, obrazların psixoloji incəliyinin təqdimatı və rejissor yenilikləri əsərin ölməzliyini təmin etmişdir.
Dil və Üslub Xüsusiyyətləri
Əsərin dili klassik Azərbaycan ədəbi dilinin ən gözəl nümunəsidir. Burada müəllif xalq dilinin canlılığından, atalar sözləri və məsəllərdən, folklor elementlərindən, bədii təsvir vasitələrindən məharətlə istifadə edir. Fəxrəddinin monoloqları, dialoqlarda gərginlik, ifadə azadlığı və psixoloji təhlil üstünlük təşkil edir.
Dil və üslubun bu dərəcədə ustalıqla işlənməsi həm də əsərin tərcümə olunduğu digər dillərdə orijinalın ruhunu qorumağa imkan vermişdir. Əsərin dilindəki sadəlik və dərinlik, onun bütün nəsillər üçün aktual qalmasına şərait yaradır.
Müsibəti Fəxrəddində Sosial Tiplərin Təsviri: Cədvəl
Aşağıda əsərdə yer alan əsas sosial tiplərin xüsusiyyətlərini cədvəl şəklində təqdim edirik:
| Personaj | Sosial Tip | Əsas Xüsusiyyəti | Cəmiyyətə Baxışı |
|---|---|---|---|
| Fəxrəddin | Yenilikçi, maarifçi | Azad fikirli, təhsilli | Dəyişiklik və inkişaf |
| Hacı Cəfərqulu | Feodal, mühafizəkar | Sərt, ənənəpərəst | Köhnə adətləri qoruyur |
| Seyid Əhməd | Din xadimi, patriarxal | Dini, ənənəvi dəyərlərə sadiq | Status-kvonu qoruyur |
| Anası, Bacısı | Passiv, tabe olan qadınlar | Zəif, sözsüz | Mövcud qaydalara tabedir |
| Digər personajlar | Sosial təbəqə nümayəndələri | Kütlə, fon | Fərqli münasibətlər |
Əsərin Müasir Dəyərlər Kontekstində Qiymətləndirilməsi
Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində “Müsibəti Fəxrəddin” öz aktuallığını itirməmişdir. Sosial dəyişikliklər, ailə münasibətləri, gənclərin cəmiyyətə inteqrasiyası, qadın və kişilərin hüquqları, fərdi azadlıq kimi məsələlər bu gün də müzakirə mövzusudur.
Əsərin müasir interpretasiyası ailə institutunun yenilənməsi, ənənəvi və müasir dəyərlərin harmoniyasının tapılması, gənc nəslin sosial həyatda aktivliyi, fərdiyyətçiliyin təşviqi baxımından aktualdır. Eyni zamanda, əsər psixoloji zorakılıq, ailə təzyiqləri və fərdi azadlıqların müdafiəsi mövzusunda da cəmiyyətə mesaj verir.
Müsibəti Fəxrəddinin Azərbaycan Dramaturgiyasındakı Yeri
Əsər milli dramaturgiyamızın ən önəmli hadisələrindəndir. Bu faciə Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcı düşüncəsinin zirvəsi olmaqla yanaşı, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və digər dramaturqlar üçün nümunə və ilham mənbəyi olmuşdur.
Faciənin klassik dramaturgiya prinsiplərinə uyğun yazılması, fərdi və ictimai konfliktlərin bədii həllindəki yeniliklər, dərin psixoloji təhlil və milli-mənəvi dəyərlərin tənqidi baxışla işlənməsi bu əsəri dramaturgiyamızın qızıl fonduna daxil edir.
Əsərin Analizində Mühüm Nöqtələr
Psixoloji Realizm:
Fəxrəddinin daxili dünyasının, ailə üzvlərinin psixologiyasının bədii analizində psixoloji realizm ön plandadır.
Sosioloji Təhlil:
Əsərdə ailə və cəmiyyət münasibətləri, sosial mühitin fərd üzərində təsiri tədqiq edilir.
Dil və Üslub:
Realist dil, xalq danışıq leksikasının bədii mətndə istifadəsi əsərin dilinin canlılığını təmin edir.
Səhnə Təsiri:
Əsərin teatr səhnəsində canlandırılması dramaturji janrın yeni mərhələyə qədəm qoymasına şərait yaradıb.
Fəxrəddinin Daxili Böhranı: Hissələrə Bölünmüş Analiz
Fəxrəddinin daxili böhranı mərhələli şəkildə inkişaf edir. Onun xaricdə oxuduğu illər, qayıtdıqdan sonra ailəsi ilə olan ziddiyyətləri, öz ideallarına uyğun yaşamaq istəyi, ailə və cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməməsi, psixoloji təcrid və sonda intihar — bunların hər biri əsərdə ardıcıl şəkildə göstərilir.
- Geri dönüş və idealizm: Fəxrəddin ailəsinə vətəninə böyük ümidlərlə qayıdır. Yenilik, elmi tərəqqi, insan azadlığı ideyaları ilə yaşayır.
- Qarşıdurma və təklənmə: Qısa müddət ərzində Fəxrəddin başa düşür ki, nə ailəsi, nə də ətraf cəmiyyət onu qəbul edir. Onun arzuları və reallıq arasında uçurum yaranır.
- Psixoloji iztirab və sarsıntı: Daxili təcrid, tənhalıq, sevgisizlik və qəbul olunmama hissləri Fəxrəddinin ruhunu məhv edir.
- Çarəsizlik və intihar: Son çıxış yolu kimi Fəxrəddin həyatına son qoyur. Bu, fərdi faciənin sosial faciəyə çevrildiyi məqamdır.
Əsərin Tərbiyəvi və Maarifçi Dəyərləri
“Müsibəti Fəxrəddin” yalnız bir ailənin faciəsi deyil, bütövlükdə cəmiyyət üçün dərsdir. Əsərdə maarifçilik, yeni dünyagörüşünün vacibliyi, gənclərin azadlıq və inkişaf imkanları, ailə daxilində sevgi və qarşılıqlı anlaşmanın önəmi vurğulanır.
Bu əsər cəmiyyətdə dəyişikliklərə ehtiyacın, təhsil və elmin insan həyatında rolunun, fərdi hüquqların müdafiəsinin bədii manifestidir. Tərbiyəvi dəyəri də bundadır: ata-analar, müəllimlər, gənclər və bütövlükdə cəmiyyət üçün ibrət dərsi verilir.
Əsərin Beynəlxalq Miqyasda Təsiri və Tərcümələri
“Müsibəti Fəxrəddin” Azərbaycan hüdudlarını aşaraq, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş və bir çox ölkənin səhnələrində göstərilmişdir. Əsərin motivləri, insanın fərdi azadlıq uğrunda mübarizəsi, ailə və cəmiyyət münasibətləri universal bəşəri problemlər olduğuna görə, müxtəlif xalqların mədəniyyətində də maraqla qarşılanır.
Əsərin rus, gürcü, erməni və digər dillərə tərcüməsi, beynəlxalq elmi konfranslarda təhlili, akademik dairələrdə geniş araşdırılması, onun bəşəri dəyərlər kontekstində əhəmiyyətini bir daha göstərir.
Bugünkü ədəbi tədqiqatlarda isə “Müsibəti Fəxrəddin” təkcə bir faciə yox, həm də yeni dramaturgiya məktəbinin əsasını qoyan ədəbi-bədii hadisə kimi öyrənilir.
Əsərin Səmərəliliyinin və Əhəmiyyətinin Cəmiyyətə Təsiri
Əsərin cəmiyyətə təsiri əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə təzahür etmişdir:
- Maarifçilik hərəkatına töhfəsi: Gənclərin maarifləndirilməsi və elmin cəmiyyətə gətirdiyi yeniliklərə açıq olmasının vacibliyini təbliğ edir.
- Ailə və cəmiyyət münasibətlərinin yenidən düşünülməsi: Ənənəvi dəyərlərin, ailə institutunun islahı zərurətini ortaya qoyur.
- Fərd və cəmiyyət dialoqu: Hər bir fərdin cəmiyyətdə dəyərli olması, onun fikirlərinə hörmətlə yanaşılması ideyasını gücləndirir.
- İctimai islahatlara təkan: Köhnə və yeni münasibətlərin harmoniyasını tapmağa çağırışdır.
Əsərdəki Əsas Konfliktlərin Xəritəsi
Aşağıdakı şəkildə əsərin əsas konfliktləri və onların inkişaf istiqamətləri göstərilib:
Fəxrəddin (Yenilikçi) ↔ Atası və Əmisi (Köhnə Dəyərlər)
- Düşüncə tərzi fərqi
- Ailə daxilində qarşıdurma
- İctimai təzyiq və qınaq
- Fəxrəddinin təklənməsi və intiharı
Əsərin müxtəlif dövrlərdə qavranılması, tənqidçi və ədəbiyyatşünasların əsərə verdikləri dəyər zamanla dəyişmiş, yeni interpretasiyalarla zənginləşmişdir. Sovet dövründə əsərin sosial bərabərsizlik, azadlıq uğrunda mübarizə mövzusu ön plana çəkilmiş, müstəqillik illərində isə fərdi azadlıq və maarifçilik ideyaları əsas motiv kimi dəyərləndirilmişdir.
Nəcəf bəy Vəzirovun faciəsi həm də humanizm və islahatçılıq çağırışıdır. Əsərdə fərdi hüquqların, insan azadlığının, qadınların və gənclərin cəmiyyətdə rolunun artırılması, elmin və təhsilin inkişafı, ictimai ədalət və bərabərlik prinsipləri ön plandadır.
“Müsibəti Fəxrəddin” yalnız bir dram əsəri deyil, Azərbaycan ədəbiyyatının və milli düşüncəsinin qızıl fonduna daxil olan bədii, psixoloji və sosial manifestdir. Əsər həm fərdi, həm də ictimai dramın təsviri baxımından misilsiz nümunədir. O, köhnə və yeni dəyərlər arasında baş verən ziddiyyətlərin, ailə və cəmiyyət münasibətlərinin, fərdi faciənin bədii ifadəsi olmaqla yanaşı, həm də maarifçilik ideallarının, azadlıq və humanizm prinsiplərinin bədii təcəssümüdür.
Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında yeni mərhələnin əsasını qoyan bu əsər, nəinki dövrünün, hətta bu günün də aktual problemlərini ehtiva edir. Gənclərin azad fikirliliyinin, fərdiyyətçiliyin və yenilikçiliyin təbliği, ailə institutunun islahı və cəmiyyətin tərəqqisi üçün çağırış olaraq qalır. “Müsibəti Fəxrəddin” bədii irsimizin, milli-mənəvi dəyərlərimizin və ümumbəşəri idealların canlı nümunəsidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsas mövzu köhnə və yeni dəyərlərin, fərdi azadlıq və ənənəvi ailə prinsiplərinin toqquşması, gəncin sosial və ailə təzyiqləri qarşısında məğlubiyyətidir.
Fəxrəddin ailəsinin, xüsusilə atasının və əmisinin mühafizəkar düşüncəsinə qarşı çıxdığı üçün psixoloji təzyiqlərə məruz qalır və sonda intihar edir.
Əsərin müəllifi Nəcəf bəy Vəzirovdur. O, Azərbaycan dramaturgiyasında realizm və humanizmin təməlini qoymuş, maarifçilik ideyalarını yaymışdır.
Əsərdə ailə institutunun böhranı, gənclərin hüquqsuzluğu, təhsilə və elmə laqeyd münasibət, sosial bərabərsizlik və fərdi azadlıq problemi qabardılır.
Çünki milli dramaturgiyanın inkişafında yeni mərhələ yaratmış, psixoloji dərinliyi və ictimai aktuallığı ilə seçilmişdir.
Onun fərdi azadlıq, maarifçilik və yenilikçiliyə sadiqliyi, psixoloji portretinin dərinliyi onu klassik qəhrəman kimi təqdim edir.
Rus, gürcü, erməni və digər dillərə tərcümə olunub, bir çox ölkənin səhnəsində tamaşaya qoyulub.
Maarifçilik, ailədə və cəmiyyətdə azadlıq, yeni dəyərlərin qəbul edilməsi və fərdi hüquqlara hörmət əsas mesajdır.
1897-ci ildə Bakıda, yerli teatr səhnəsində ilk dəfə nümayiş etdirilmişdir.
Bəli, müasir ailə və cəmiyyət problemləri, gənclərin öz sözünü deməsi, fərdiyyətçilik kimi mövzular hələ də aktualdır.
İnsan azadlığı, maarifçilik, yenilikçi düşüncə və ənənəvi dəyərlərin toqquşması.
Ailələrə, cəmiyyətə, gənclərə maariflənmə, bir-birini anlamaq, yeniliklərə açıq olmaq kimi dəyərləri aşılamağı tövsiyə edir.
