Ədəbiyyat, insan həyatının və cəmiyyətin müxtəlif aspektlərini əks etdirən ən təsirli sənət növlərindən biridir. Bədii yaradıcılığın müxtəlif növləri mövcuddur və hər biri özünəməxsus üslub, forma və ifadə imkanlarına malikdir. Ədəbiyyatda elə bir janr var ki, o, həm informativ, həm də bədii təsvirləri bir araya gətirərək oxucuya real həyatdan və ya cəmiyyətin aktual problemlərindən canlı təsəvvür yaradır. Bu janr oçerk adlanır. Oçerk janrı Azərbaycanda və dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yeri və funksiyası ilə fərqlənir.Həm publisistik, həm də bədii yaradıcılıqda tətbiq olunan bu janrın kökləri, mahiyyəti və xüsusiyyətləri haqqında bilmək hər bir oxucu və yazıçı üçün maraqlı və faydalı ola bilər.
Oçerk nədir?
Oçerk, ədəbiyyatda və publisistikada real hadisələri, insanları, ictimai prosesləri, müəyyən dövrün həyatını faktlar və müşahidələr əsasında, lakin bədii dil və təsvir vasitələri ilə oxucuya çatdıran janrdır. Oçerk sözü rus mənşəlidir və orijinalda mənalarını daşıyır. Oçerk həm faktların, həm də müəllifin subyektiv müşahidələrinin, təəssüratlarının, qiymətləndirməsinin birləşdiyi xüsusi janrdır. Burada əsas məqsəd hadisənin, şəxsin və ya problemin canlı təsvirini vermək, ictimai həyatda baş verən dəyişiklikləri, sosial-mədəni prosesləri aydın və real şəkildə oxucuya təqdim etməkdir.
Oçerk sözünün mənası və tarixi
Oçerk sözü rus dilində “eskiz”, “qısa təsvir”, “etüd” mənalarını ifadə edir və XIX əsrdən etibarən ədəbiyyata daxil olmuşdur. Bu termin Avropa ədəbiyyatında, xüsusilə fransız və ingilis publisistikasında yaranan esselər, səyahət qeydləri, xatirə janrları ilə səsləşir. Oçerk sözü eyni zamanda “qələm işi”, “qısa müşahidə” kimi də başa düşülür. Bu janr, faktların dəqiq təsviri və hadisələrin obyektiv təqdimatı ilə fərqlənir, lakin müəllifin emosional münasibəti və bədii təfəkkürü də məqaləyə güclü təsir göstərir.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində oçerk janrı jurnalistika və publisistika sahəsində, xüsusən rus ədəbiyyatında geniş yayılıb. Oçerk janrının ədəbiyyata nüfuz etməsi bir sıra klassik müəlliflərin – L.N.Tolstoy, A.P.Çexov, V.Q. Korolenko kimi yazıçıların yaradıcılığı ilə bağlıdır. Onlar öz dövrlərinin aktual mövzularını, cəmiyyətin problemlərini, kənd və şəhər həyatını, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin taleyini oçerk formatında təsvir etmişlər.
Oçerk janrı və onun xüsusiyyətləri
Oçerk janrı, epik növün bir qolu kimi ədəbiyyatda mühüm rol oynayır. Bu janrda əsas diqqət real hadisələrə, şəxslərə, proseslərə yönəlir və onların bədii təsvirlə, müşahidə və analitik yanaşma ilə oxucuya təqdim olunması əsas şərtdir. Oçerkin ən başlıca xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
- Real həyat materialı – Oçerk janrında müəllif yalnız uydurma deyil, real hadisələr, real şəxsiyyətlər, konkret faktlar və müşahidələrdən istifadə edir. Əsər faktların bədii şəkildə işlənməsi ilə diqqət çəkir.
- Publisistlik və bədilik – Oçerk həm bədii təsvirlərin, həm də publisistik yanaşmanın sintezidir. Yəni burada faktlar əsas, təsvirlər isə köməkçi vasitə rolunu oynayır.
- Müəllifin mövqeyi və emosiyası – Oçerkdə müəllifin şəxsi münasibəti, təəssüratı, müşahidəsi, emosional qiymətləndirməsi açıq-aydın hiss edilir. Bu, janra xüsusi canlılıq və dinamizm verir.
- Canlı dil və obrazlı təsvir – Oçerkdə dil canlı, səmimi və emosional olur. Obyektlər, hadisələr, şəxslər obrazlı və detallı təsvir edilir.
- Analitik yanaşma və ictimai fikir – Oçerk janrında müəllif hadisənin mahiyyətini, səbəb və nəticələrini, ictimai və sosial tərəflərini araşdırır, oxucuda düşüncə yaratmağa çalışır.
Oçerk epik növün tərkibində
Oçerk bədii ədəbiyyatda epik növün bir janrı hesab olunur. Epik növə daxil olan roman, povest, hekayə kimi janrlardan fərqli olaraq oçerkdə hadisələr qısa və dinamik təsvir olunur, əsas məqsəd həyatın müəyyən bir anını, şəxsiyyətin və ya ictimai hadisənin bir məqamını dolğun şəkildə göstərməkdir. Oçerk janrı epik növ üçün xarakterik olan obyektivlik və hadisələrin real təqdimatı prinsiplərini daşıyır. Lakin burada müəllifin şəxsi mövqeyi, bədii qənaəti və müşahidələri daha qabarıq nəzərə çarpır.
Oçerkin növləri
Oçerk janrı ədəbiyyatda və publisistikada müxtəlif formalar alır. Ən çox rast gəlinən növlər bunlardır:
- Portret oçerki – Bir şəxsin həyat və yaradıcılıq yolunu, ictimai fəaliyyətini, xarakterini təsvir edən oçerk növüdür. Portret oçerkləri adətən tanınmış şəxslər, ictimai xadimlər, alimlər, sənətkarlar haqqında yazılır.
- Səyyahət oçerki – Müəllifin səfər etdiyi məkanlar, oradakı insanlar, təbiət, gündəlik həyat və digər maraqlı müşahidələr əsasında yazılır.
- Problematik oçerk – Cəmiyyətdə aktual olan sosial, siyasi, iqtisadi problemlər, hadisələr və proseslər haqqında analitik təsvir və şərhlər əsasında qurulur.
- Məkan və hadisə oçerki – Müəyyən bir məkan və ya hadisənin ətraflı təsvirinə əsaslanır.
Oçerk yazmaq və əsas prinsiplər
Oçerk yazmaq xüsusi yaradıcılıq və müşahidə qabiliyyəti tələb edir. Yaxşı oçerk yazarı real həyatı canlı və səmimi şəkildə təsvir edə bilməlidir. Oçerk yazarkən aşağıdakı prinsiplər əsas götürülür:
- Mövzu seçimi – Mövzu cəmiyyət üçün maraqlı və aktual olmalıdır. Oçerk yazarı real faktlara və hadisələrə əsaslanır.
- Faktların toplanması və müşahidə – Yazıdan əvvəl hadisə yerində müşahidə aparılır, şəxslərlə söhbət olunur, faktlar toplanır və araşdırılır.
- Planlaşdırma və quruluş – Oçerk aydın struktura malik olmalı, giriş, əsas hissə və nəticə hissəsindən ibarət olmalıdır.
- Canlı dil və bədii təsvir – Dilin sadə, səmimi və emosional olması, hadisə və obrazların bədii vasitələrlə təsvir edilməsi vacibdir.
- Müəllifin mövqeyi – Oçerk müəllifin öz müşahidə və fikirlərini, təəssüratlarını da əks etdirməlidir.
Azərbaycan ədəbiyyatında oçerk
Azərbaycan ədəbiyyatında oçerk janrı XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindən etibarən inkişaf etməyə başlayıb. Əsrlər boyu xalq yazıçılarımız, publisistlərimiz və alimlərimiz oçerk janrından cəmiyyətin aktual problemlərinin işıqlandırılması, tanınmış simaların həyat və yaradıcılığının təqdim edilməsi, ictimai-siyasi hadisələrin analitik təhlili üçün geniş istifadə etmişlər.
Oçerk janrının Azərbaycanda formalaşmasına və inkişafına Mir Cəlal, Əvəz Sadıq və Nurəddin Babayev kimi yazıçıların, publisistlərin fəaliyyəti böyük təsir göstərib. Onların oçerklərində cəmiyyətin sosial problemləri, ayrı-ayrı insan taleləri, milli dəyərlər, ictimai dəyişikliklər bədii və publisistik üslubda yüksək peşəkarlıqla təsvir olunub.
Mir Cəlal və Azərbaycan oçerki
Mir Cəlal Paşayev Azərbaycan ədəbiyyatında oçerk janrının formalaşmasına və inkişafına əvəzsiz töhfə verən görkəmli yazıçılardandır. Onun publisistik və bədii yaradıcılığında oçerk xüsusi yer tutur. Mir Cəlalın oçerkləri əsasən real həyat materialı, insan taleləri, sosial-ictimai hadisələrin bədii-publisistik təsviri və müəllifin emosional münasibəti ilə seçilir. O, oçerk janrının prinsiplərini qoruyub saxlayaraq, janra canlılıq və dinamizm gətirmişdir.
Mir Cəlalın “Bir gəncin manifesti”, “Dirilən adam”, “Bir qadının taleyi” və digər əsərlərində də oçerk elementləri müşahidə olunur. O, real insanları və hadisələri, onların cəmiyyətdəki rolunu və psixoloji xüsusiyyətlərini təsvir edərək Azərbaycan oçerkinin inkişafında əsas fiqurlardan biri olub.
Əvəz Sadıq və oçerk janrı
Əvəz Sadıq da Azərbaycan publisistikasında və ədəbiyyatında oçerk janrının tanınmış simalarındandır. Onun oçerkləri cəmiyyətin müxtəlif sahələrində çalışan sadə insanların həyatından, onların problemlərindən, arzularından bəhs edir. Əvəz Sadıq real hadisələri, insanları, cəmiyyətin sosial-psixoloji problemlərini canlı və səmimi dildə təsvir etmişdir. Onun yazılarında hadisələrin obyektivliyi, insan obrazlarının fərdiliyi və həyat həqiqətlərinin dərin təhlili əsas yer tutur.
Nurəddin Babayev və Azərbaycan publisistik oçerki
Nurəddin Babayev publisist, yazıçı və alim kimi Azərbaycan ədəbiyyatında və publisistikasında oçerk janrının inkişafında xüsusi rol oynamışdır. O, müxtəlif mövzularda yazdığı oçerklərlə cəmiyyətin real həyat hadisələrini, ictimai prosesləri, elm və təhsildə baş verən yenilikləri bədii-publisistik formada oxucuya çatdırıb. Nurəddin Babayevin oçerkləri həm analitik yanaşma, həm də bədii təsvirlərin uğurlu sintezi ilə seçilir.
Oçerkin ədəbiyyatda və cəmiyyətdə rolu
Oçerk janrı ədəbiyyat və publisistikanın ən canlı, aktual və dinamik janrlarından biri olmaqla, cəmiyyətin inkişaf proseslərində, ictimai şüurun formalaşmasında, oxucuların məlumatlandırılması və maarifləndirilməsində mühüm rol oynayır. Oçerk oxucu ilə yazıçı arasında canlı dialoq yaradır, real həyat faktlarını bədii və emosional təsvirlə təqdim etməklə insanları düşündürür, sosial problemlərin həllində iştirak edir.
Oçerkin bir digər vacib xüsusiyyəti isə oxucunu hadisələrin içərisinə salmaq, müşahidə qabiliyyətini inkişaf etdirmək və reallığı fərqli rakursdan dəyərləndirmək imkanları yaratmasıdır. Yaxşı oçerk oxucuya yeni bilik, fərqli təəssürat, bəzən isə ruh yüksəkliyi və düşüncə verir.
Oçerk janrı Azərbaycan ədəbiyyatında və publisistikasında real həyatın, insan talelərinin, ictimai proseslərin canlı və obyektiv şəkildə təsvirində mühüm vasitədir. Oçerkin faktlara əsaslanması, bədii və publisistik elementlərin vəhdəti, müəllifin emosional və analitik yanaşması bu janrı oxucu üçün maraqlı və təsirli edir. Mir Cəlal, Əvəz Sadıq, Nurəddin Babayev kimi yazıçıların və publisistlərin fəaliyyəti sayəsində oçerk Azərbaycan ədəbiyyatında öz mövqeyini qoruyub saxlayır və yeni nəsil yazıçıların da diqqət mərkəzindədir.Oçerk janrı yalnız faktların quru təsviri deyil, həm də oxucuda emosional reaksiya, ictimai məsuliyyət hissi doğuran, insanları düşündürən, bəzən də dəyişikliklərə təkan verən bir yaradıcılıq sahəsidir. Hər bir yazıçı və publisist üçün oçerk janrında yazmaq həm məsuliyyət, həm də peşəkarlıq tələb edir. Oxucular üçün isə oçerk real həyatın bədii güzgüsüdür.
Ən çox verilən suallar
Oçerk real hadisə və faktların bədii və publisistik şəkildə təsvir olunduğu janrdır. Əsas xüsusiyyəti faktlara əsaslanmaq, müəllif müşahidəsi və emosiyasının olması, bədii dil və təsvirlərin geniş istifadə edilməsidir. Oçerk həm informativ, həm də bədii üslubun sintezini özündə birləşdirir.
Oçerk yazmaq üçün ilk növbədə maraqlı və aktual mövzu seçilməli, real faktlar və hadisələr toplanmalıdır. Yazıçı müşahidə aparmalı, canlı və bədii dilə üstünlük verməli, müəllif mövqeyini və şəxsi yanaşmasını aydın şəkildə göstərməlidir. Planlı yazı, təsviri detal və obyektivlik əsas amillərdir.
Oçerk epik növdəki obyektivlik, faktlara əsaslanma və hadisələrin canlı təsviri xüsusiyyətlərini daşıyır. Bununla yanaşı, müəllifin şəxsi müşahidəsi, emosional və analitik yanaşması janrda mühüm rol oynayır. Oçerkdə hadisələr qısa və konkret təsvir olunur.
Azərbaycan ədəbiyyatında oçerk janrı XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən inkişaf etməyə başlayıb. Bu dövrdə sosial və ictimai hadisələrə, tanınmış şəxslərin həyatına, cəmiyyətin müxtəlif problemlərinə həsr olunan oçerklər geniş yayılıb. Mir Cəlal, Əvəz Sadıq, Nurəddin Babayev kimi müəlliflərin fəaliyyəti ilə janr daha da zənginləşib.
Mir Cəlalın oçerklərində real həyat hadisələri, insan taleləri, sosial-ictimai problemlərin bədii və publisistik təsviri, müəllifin emosional münasibəti və analitik yanaşması əsas xüsusiyyətlərdir. Onun əsərlərində canlılıq, səmimilik və dərin müşahidə qabiliyyəti ön plandadır.
Oçerk daha çox real faktlara, hadisələrə və müşahidələrə əsaslanır, obyektivliyi və informativliyi ilə seçilir. Esse isə müəllifin fərdi düşüncələri, fəlsəfi mülahizələri və subyektiv yanaşması üzərində qurulur. Oçerkdə bədii və publisistik üslubun birliyi əsasdır.
Oçerk janrı cəmiyyətin real problemlərinin, sosial və ictimai proseslərin obyektiv və bədii təsvirində, maarifləndirmə və ictimai fikir formalaşmasında çox mühüm rol oynayır. Oçerk insanları düşündürür, dəyişikliklərə təkan verir və oxucu ilə yazıçı arasında canlı əlaqə yaradır.
Əvəz Sadıqın oçerkləri əsasən sadə insanların həyatı, gündəlik məişət, sosial-psixoloji problemlər, insan xarakterləri və ictimai dəyişikliklər mövzusundadır. Onun yazılarında hadisələrin obyektivliyi və insan obrazlarının fərdiliyi ön plandadır.
Nurəddin Babayevin oçerkləri əsasən cəmiyyətin real hadisələri, elm, təhsil və ictimai proseslər barədə bədii-publisistik təsvirlərdən ibarətdir. Onun əsərləri analitik yanaşma və bədii təsvirlərin vəhdəti ilə seçilir.
Oçerkin portret, səyyahət, problematik və məkan-hadisə oçerkləri kimi növləri mövcuddur. Portret oçerki bir şəxsi, səyyahət oçerki müəllifin səyahət təəssüratlarını, problematik oçerk cəmiyyətdəki problemləri, məkan-hadisə oçerki isə müəyyən bir hadisə və ya məkanı təsvir edir. Hər növün öz təsvir predmetinə və yazı tərzinə görə fərqləri var.
