Oğuz Eli: Coğrafiyası, Əfsanəvi Yadigarı

Oğuz eli anlayışı türkdilli xalqların tarixi, etnoqrafiyası və mədəni irsinin əsas simvollarından biridir. Oğuzlar qədim türklərin ən böyük və təsirli tayfa ittifaqlarından sayılır və onların adı ilk dəfə VI-VII əsrlərin yazılı mənbələrində çəkilir. Oğuz eli deyildikdə, həm Oğuz tayfalarının yaşadığı geniş coğrafi ərazilər, həm də bu tayfaların yaratdığı dövlətlər, ictimai-siyasi sistem, ənənə və mədəniyyət bütövlükdə nəzərdə tutulur. Əsas Oğuz tayfaları Orta Asiyada, Xəzər dənizinin şərqində, Mərkəzi Asiya çöllərində, sonradan isə Qafqaz, Anadolu və Yaxın Şərqə qədər yayılıb. Tarixi mənbələrə əsasən, Oğuz eli həm birliyin, həm də özünüidarə edən tayfa dövlətlərinin simvolu olub, burada tayfa başçıları – bəylər, xanlar və el ağsaqqalları seçki və konsensus yolu ilə hakimiyyətə gəlirdi. Oğuzların təşkilatlanması və sosial strukturu türkdilli dünyada vahid dövlətçilik ənənələrinin formalaşmasında həlledici rol oynayıb.

Oğuz Elinin Coğrafiyası, Məskunlaşma Arealları və Əfsanəvi Yadigarı

Oğuz elinin coğrafiyası və əfsanəvi məskunlaşma arealları tarix boyu Orta Asiyadan Qafqaza, Cənubi Rusiyadan Xəzər və Qara dəniz sahillərinə, Anadoluya, hətta Yaxın Şərqə qədər geniş bir ərazini əhatə edib. Dədə Qorqud dastanının VI və VII boylarında Oğuz elinin məşhur qəhrəmanları və onların igidlik salnamələri bu coğrafiyanın hər bir qarışında iz qoymuşdur. Məsələn, VI boyda Qanlı qoca Trabuzana gedərək Qanturalıya layiq qız tapır və Trabuzan təkürünün sarı donlu Selcan xatununu oğluna seçir. Qanturalı isə məhəbbət və igidlik yolunda Trabuzan təkürünün dörd canavarını vəhşi qüvvələrə qarşı döyüşərək Oğuz elini sevindirir. VII və VIII boylarda Yegnək, Əmən, Basat kimi qəhrəmanların igidliyi və Oğuz elinin yaylaqlarını qorumaq uğrunda göstərdikləri şücaət xalqın şifahi yaddaşında əbədi iz buraxıb. Dədə Qorqudun Bayındır xana Gürcüstandan gələn xəracı “Oğuz elinə qaravul çəkmək üçün” qəhrəmanlara həvalə etməsi də Oğuz elinin müdafiə, sərhəd və vahidlik ideyasını əks etdirir.

Tarixi mənbələrə görə, VI əsrdə Oğuzlar Çindən Qara dənizə qədər uzanan ərazilərdə böyük bir siyasi birlik yaratmış, IX-X əsrlərdə isə Xəzər dənizi, Sır-Dərya və Fərat çayı arasında islam ölkələri ilə qonşuluqda yaşamışlar. Onların əsas yayılma arealları Sır-Dərya, Amudərya, İsficab bölgələri, Aral gölünün cənubundan Qara dəniz sahillərinə, Manqışlaq (Bin-qışlaq) yarımadasına qədər genişlənib. Qərbdə Xəzər dənizinin aranında Siyab-Kuh yarımadası, şimalda isə Volqa və Aral hövzələri Oğuz elinin siyasi və iqtisadi təsir dairəsinə daxil idi.

Mənbələrdə qeyd olunur ki, Oğuzlar şərqdən İsficab bölgəsində qarluqlarla, qərbdən isə Xərəzm və jurcaniyyə ölkələri ilə sərhəddə olmuşlar. Aral gölünün cənubunda Baratəkin qəsəbəsi, Mavərənnəhrdə isə Buxara və İsficab arasındakı bozqırlar Oğuz elinin məskunlaşma yerləridir. Tarixi dövrlərdə Oğuz adı yalnız Orta Asiya deyil, həm də Azərbaycan və Şərqi Anadolunun ən geniş bölgələrində yaşayıb və buradakı toponimika, xalq yaddaşı və etnoqrafik izlər bu əlaqəni təsdiqləyir. XI əsrdən sonra oğuzlar Türkmən adı ilə də tanınmağa başlayıb və Səlcuq hökmdarları ilə birlikdə Azərbaycan, İran, İraq, Şərqi Anadolu torpaqlarına hakim olmuşlar. Monqol istilaları zamanı türkmənlərin böyük hissəsi Azərbaycana köç edib, nəticədə bölgədə türkmən nüfuzu artmış, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kimi dövlətlər yaranmışdır.

Azərbaycan alimi Ş. Cəmşidovun araşdırmalarında da Oğuz elinin coğrafiyası, xüsusən də Qaracuq dağı və ətraf yaşayış yerləri qeyd edilir. Bu yerlər Azərbaycanın Qaradağ mahalında, Mil səhrasına uzanan kiçik Qara dağ silsiləsində, xalq arasında “Qaracuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaracuq Çobanın köç yolu”, “Qaracuq Çobanın bulağı”, “Qara Çoban dərəsi” və s. adlarla yaddaşda yaşamaqdadır. Həmin coğrafi adlar və əfsanəvi yaddaş bir daha göstərir ki, Oğuz eli həm tarixi, həm də etno-mədəni baxımdan Azərbaycan xalqının və ümumiyyətlə türk dünyasının yaddaşında silinməz iz buraxmışdır.

Oğuz Dövlətçiliyi və İctimai-Siyasi Quruluş

Oğuz eli dedikdə yalnız tayfa birliyi deyil, həm də dövlətçiliyin ilkin formaları nəzərdə tutulur. Oğuzlar tarix boyu bir neçə böyük dövlət və xanlıq qurublar. Ən məşhuru Oğuz Yabqu Dövlətidir ki, bu dövlət IX-X əsrlərdə Sırdərya çayı boyunda yaranmış, möhtəşəm ordu və idarəetmə sistemi ilə tanınmışdır. Oğuzlar demokratik elementləri olan tayfa demokratiyasına əsaslanır, yəni hər bir tayfa və el başçısı öz ətrafında olan ağsaqqallar və cəngavərlərin məsləhəti ilə mühüm qərarlar qəbul edirdi. Dövlətdə ali hakimiyyət Oğuz xan və ya Yabquya məxsus olurdu, onun yanında bəylər şurası, ordu başçıları və müdriklərdən ibarət müşavirə orqanı fəaliyyət göstərirdi. Oğuz eli idarəetməsində ənənə, adət-ənənə, hüquq (töre), hərbi nizam və tayfa birliyi vacib yer tuturdu. Bu model sonradan Səlcuqlar, Osmanlılar və digər türk dövlətlərinin siyasi sisteminə təsir göstərib.

Oğuz Elinin Ənənəvi Mədəniyyəti və Dini İnancı

Oğuz tayfalarının mədəniyyəti çox zəngin və rəngarəngdir. Onların əsas məşğuliyyəti maldarlıq, atçılıq, ovçuluq və qismən də əkinçilik olub. Oğuzlarda toxuculuq, dəri emalı, silah və bəzək əşyalarının hazırlanması da inkişaf edib. Mədəniyyətin əsas daşıyıcıları dastançılıq, aşıq sənəti, qəhrəmanlıq əfsanələri, şifahi xalq yaradıcılığı və qədim musiqi ənənələri idi. Oğuzların ən böyük epik abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Bu əsərdə Oğuz elinin ailə, cəmiyyət, qəhrəmanlıq, adət və mərasimləri, dini inancı, müharibə və dostluq dəyərləri öz əksini tapıb. Oğuzlar əvvəlcə qədim türk inanclarına – Göy Tanrı, Yer-Su, ata-baba ruhlarına tapınırdılar. İslam dini Oğuzlar arasında IX-X əsrlərdən etibarən geniş yayılmağa başladı və bu inanc onların mədəniyyətinə, ictimai həyatına, hüquqi və siyasi sisteminə təsir etdi.

Oğuz Eli və Dədə Qorqud Əfsanələri

Oğuz elinin mənəvi dünyasını, sosial-etik və ideoloji dəyərlərini “Dədə Qorqud” dastanı mükəmməl şəkildə əks etdirir. Bu dastan yalnız Oğuz tayfalarının həyat tərzinin deyil, bütövlükdə türk dünyasının epik-mədəni kimliyinin əsas qaynağıdır. “Dədə Qorqud” dastanında Oğuz elinin qəhrəmanları, ailə münasibətləri, tayfa daxili və tayfalararası münasibətlər, əxlaq kodeksi, məişət və savaş motivləri detallı təsvir edilir. Burada Dədə Qorqud müdrik el ağsaqqalı kimi, tayfalar arasında sülh, birlik, ədalət və mərdlik prinsiplərini təbliğ edir. Oğuz qəhrəmanlarının hər biri milli kimlik və vətənpərvərlik rəmzidir. Dastanda Oğuz elinin hərbi gücü, qadın və kişinin ictimai statusu, ailə münasibətləri, mərasimlər və dini inanclar öz əksini tapıb. Bu irs Azərbaycan, Türkiyə və bütün türk dünyasının ortaq mədəni sərvəti sayılır.

Oğuz Eli və Azərbaycan Xalqının Etnoqrafik Kimliyi

Azərbaycan xalqının etnik formalaşmasında Oğuz elinin xüsusi yeri var. XI-XII əsrlərdə Oğuz tayfalarının Qafqaz, İran və Anadoluya kütləvi miqrasiyası nəticəsində Azərbaycan türklərinin əsas etnoqrafik təbəqəsi yaranıb. Oğuz ənənələri, dili, mədəniyyəti və həyat tərzi müasir Azərbaycan xalqının kimliyinin əsasını təşkil edir. Mahmud Kaşğari, Rashid ad-Din və digər tarixçilərin əsərlərində Azərbaycanda məskunlaşan Oğuz tayfaları, onların sosial strukturu, təsərrüfat sistemi, məişət adətləri geniş təsvir olunur. Azərbaycan toponimikasında, dialektlərində, folklorunda və gündəlik məişətində Oğuz izləri bu gün də açıq-aşkar hiss olunur. Qafqaz Albaniyası və daha qədim sivilizasiyalarla Oğuz mədəniyyətinin sintezi Azərbaycan xalqının unikal etnik və mədəni kimliyinin yaranmasına səbəb olub.

Oğuz Elinin Qlobal Türk Dünyasındakı Rolu

Oğuz eli anlayışı təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütövlükdə türk dünyasının birləşdirici simvolu kimi dəyərləndirilir. Səlcuq imperiyası, Osmanlı dövləti və Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu kimi nəhəng türk dövlətlərinin formalaşmasında Oğuz tayfalarının birbaşa təsiri olub. Bu dövlətlərin siyasi və hərbi gücü, mədəniyyətin inkişafı və islamlaşma prosesi Oğuz elinin ənənələrinə əsaslanıb. Müasir dövrdə Oğuz mənşəli xalqlar – Azərbaycan türkləri, türklər, türkmənlər, qaqauzlar və Qafqazın bəzi türksoylu tayfaları öz etnik kimliklərini Oğuz irsi üzərində qururlar. Oğuz elinin dövlətçilik, hərbi nizam, adət-ənənə və şifahi yaradıcılıq ənənələri bu xalqların bütün tarixi dövrlərdə bir-biri ilə əlaqəsini və mədəni bütövlüyünü təmin edib. Oğuz eli bu gün də türkdilli dövlətlərin mədəni, siyasi və ideoloji inteqrasiyasında mühüm yer tutur.

Oğuz Eli Simvolikası və Çağdaş Dövrdə Təsiri

Oğuz elinin simvolikası və ideya irsi müasir türk xalqları üçün həm milli ideologiya, həm də ictimai-mədəni dəyərlərin təməlidir. Oğuz eli – birlik, vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq, mərdlik və əxlaq nümunəsi kimi yaşamaqda davam edir. Azərbaycan Respublikasının dövlət atributları, milli qəhrəmanlıq ruhu, aşıq sənəti, xalq ədəbiyyatı və folklorunda Oğuz izləri canlı qalır. Elin idarəetmə modelləri, birgəyaşayış prinsipləri, böyüyə hörmət, birliyə sədaqət və mərdlik bu gün də cəmiyyətin sosial-mədəni həyatında aparıcı xətt kimi qorunur. Oğuz eli obrazı, məktəblərdə, ədəbiyyatda, tarixşünaslıqda və ictimai diskursda daim aktualdır. Müasir türk dövlətləri və cəmiyyətləri Oğuz irsini qoruyub inkişaf etdirərək gələcək nəsillərə ötürür, onu milli dirçəlişin əsas rəmzi kimi təqdim edirlər.

Oğuz eli Türk dünyasının mədəni, tarixi və ideoloji təməl sütunlarından biridir. Onun kökləri qədim zamanlara gedib çıxır və müasir dövrə qədər aktual və canlı olaraq qalır. Oğuz tayfalarının dövlət quruculuğu, ictimai-siyasi modeli, hərbi nizamı, mədəniyyəti və dini inancı əsrlər boyu türk xalqlarının həyatında aparıcı rol oynamışdır. Azərbaycan xalqının milli kimliyində, dili, adət-ənənəsi, folkloru və gündəlik həyatında Oğuz elinin izləri bu gün də yaşamaqdadır. Bu irsin dərindən öyrənilməsi və təbliği milli özünüdərk, milli birliyin gücləndirilməsi və gələcək nəsillərin mənəvi tərbiyəsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oğuz eli – tarixdən gələcəyə uzanan mədəniyyət körpüsüdür.

Ən Çox Verilən Suallar