Hüquqi və sosial münasibətlər sistemində öhdəlik daşıyan şəxslərin rolu son dərəcə əhəmiyyətlidir. Hər bir cəmiyyətin hüquqi strukturu, fərdlər və təşkilatlar arasında qarşılıqlı münasibətləri müəyyən edən mexanizmlərə əsaslanır. Bu münasibətlər içərisində “öhdəlik” anlayışı özünəməxsus yer tutur. Öhdəlik daşıyan şəxslər – dövlət qarşısında, digər şəxslər qarşısında və ya müqavilə əsasında konkret hüquqi və maddi məsuliyyətə malik olan fərdlərdir. Onların vəzifələri yalnız qanunvericiliklə deyil, həm də əxlaqi, sosial və institusional çərçivələrlə müəyyən olunur.
Bu anlayış mülki hüquqdan tutmuş inzibati və cinayət hüququna qədər geniş sahələrdə tətbiq olunur. Xüsusilə dövlət orqanları ilə münasibətlərdə – borc müqavilələri, zaminlik halları, aliment və icra proseslərində öhdəlik daşıyan şəxslərin hüquqi statusu mühüm rol oynayır. Məsuliyyətin mahiyyəti, icrası və nəticələri isə hüquqi mədəniyyətin və ictimai münasibətlərin səviyyəsini əks etdirir.
Öhdəlik Anlayışının Hüquqi Tərifi
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə, öhdəlik – bir şəxsin (borclunun) başqa bir şəxs (kreditor) qarşısında müəyyən bir hərəkət etməyə (məsələn, əmlak vermək, iş görmək və s.) və ya belə hərəkətdən çəkinməyə borclu olduğu hüquqi münasibətdir. Öhdəlik daşıyan şəxs, bu mənada, borclu tərəfdir və qarşı tərəfin (kreditorun) tələblərinə uyğun olaraq hərəkət etməlidir.
Öhdəliklər aşağıdakı əsas hallarda yarana bilər:
- Müqavilə əsasında;
- Qanunvericiliklə birbaşa müəyyən edilən öhdəliklər;
- Məhkəmə və ya inzibati qərarlardan irəli gələn öhdəliklər;
- Ailə, sosial və icra münasibətləri çərçivəsində yaranan məsuliyyətlər.
Bu öhdəliklər ya konkret bir fəaliyyətin həyata keçirilməsini, ya da müəyyən davranışlardan çəkinməyi tələb edir. Öhdəlik daşıyan şəxs, öhdəliklərini icra etmədikdə hüquqi məsuliyyətə cəlb oluna bilər.
Müqavilə Əsaslı Öhdəliklər
Ən geniş yayılmış öhdəlik formalarından biri müqavilə əsasında yaranan öhdəliklərdir. Bu zaman iki və ya daha çox tərəf qarşılıqlı razılaşma ilə hüquqi münasibətə girir və hər biri müəyyən hərəkətləri yerinə yetirmək borcunu öz üzərinə götürür. Bu münasibətlərdə öhdəlik daşıyan şəxs adətən borclu sayılır və müqavilə müddəalarına əməl etməlidir.
Məsələn, avtomobil satışı müqaviləsində satıcı – avtomobili vaxtında və razılaşdırılmış texniki vəziyyətdə təhvil vermək, alıcı isə – ödənişi müəyyən olunmuş qaydada yerinə yetirmək öhdəliyi daşıyır. Müqavilə pozularsa, öhdəlik daşıyan tərəf cərimə, dəymiş zərərin ödənilməsi və ya müqavilənin pozulması ilə üzləşə bilər.
Zaminlik və Törəmə Öhdəliklər
Bəzi hallarda öhdəlik birbaşa borcluya deyil, onun yerinə məsuliyyət daşıyan başqa şəxslərə də aid ola bilər. Bu hallar arasında ən çox rast gəlinən “zaminlik” mexanizmidir. Zamin olan şəxs əsas borclunun öhdəliklərini icra etmədiyi təqdirdə məsuliyyəti öz üzərinə götürür.
Zaminlik institutu xüsusilə bank kreditləri, kirayə müqavilələri və icra proseslərində aktualdır. Zaminin məsuliyyəti həm maddi, həm də hüquqi nəticələr doğurur. Mülki Məcəllənin 579–583-cü maddələri bu münasibətləri tənzimləyir.
Zamin eyni zamanda borcun əsas məbləğinə, faizlərə və icra xərclərinə də cavabdeh ola bilər. Bu baxımdan zamin olmaq hüquqi baxımdan ciddi öhdəlik götürmək deməkdir.
Aliment və Ailə Hüququ Öhdəlikləri
Ailə hüququ sahəsində də öhdəlik daşıyan şəxslərin rolu böyükdür. Ən geniş yayılmış nümunə aliment öhdəliyidir. Qanuna əsasən, valideynlər yetkinlik yaşına çatmamış uşaqlarını maddi cəhətdən təmin etmək öhdəliyi daşıyırlar. Aliment öhdəliyi bir çox hallarda məhkəmə qərarı ilə rəsmiləşdirilir və icra prosesinə daxil edilir.
Aliment öhdəliyindən yayınmaq ciddi hüquqi nəticələr doğura bilər. Belə hallarda borclu şəxsə qarşı inzibati məsuliyyət, bank hesablarına həbs, əmlaka yönəlmə və hətta sərhədi tərk etməyə qadağa tətbiq oluna bilər.
İcra Öhdəlikləri və Məhkəmə Qərarları
Məhkəmə və ya icra orqanlarının qərarlarına əsasən müəyyən edilmiş öhdəliklər də hüquqi müstəvidə icbari xarakter daşıyır. Bu öhdəliklər mübahisəli məsələlərin həlli, borcun qaytarılması, əmlakın verilməsi, yaşayış sahəsinin boşaldılması kimi hallarda meydana çıxır.
İcra vərəqəsi əsasında öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün borclu şəxsə əvvəlcədən xəbərdarlıq edilir. Əgər bu öhdəliklər icra olunmazsa, İcra Məcəlləsinə əsasən, borclunun əmlakına və ya gəlirlərinə yönəlik tədbirlər görülə bilər. Bundan əlavə, təkidlə yayınma halı inzibati və ya cinayət məsuliyyəti ilə nəticələnə bilər.
Cinayət Hüququndakı Öhdəliklər
Cinayət hüququ çərçivəsində də bəzi öhdəlik daşıyan şəxslər müəyyənləşdirilir. Burada söhbət əsasən şikayətdən yayınma, məhkəmə qərarını icra etməmə, dövlətə vergi öhdəliyinin yerinə yetirilməməsi və digər hüquq pozuntularından gedir. Cinayət Məcəlləsinin 306-cı maddəsində məhkəmə qərarlarının və digər icra sənədlərinin icra olunmaması cinayət tərkibli hərəkət kimi tanınır.
Bu cür hallarda öhdəlik daşıyan şəxs cərimə, azadlığın məhdudlaşdırılması və ya digər sanksiyalarla üzləşə bilər.
Sosial və Mənəvi Öhdəliklər
Hüquqi öhdəliklərlə yanaşı, öhdəlik daşıyan şəxslərin sosial və mənəvi məsuliyyətləri də vardır. Məsələn, vəzifəli şəxs öz vəzifəsini məsuliyyətlə icra etməlidir; valideyn uşağını düzgün tərbiyə etməli, işəgötürən işçinin hüquqlarına hörmət etməlidir. Bu öhdəliklər hüquqi baxımdan bəzən sanksiyalaşdırılmasa da, cəmiyyətin əxlaqi və davranış normalarını formalaşdırır.
Sosial öhdəliklərin yerinə yetirilməsi həm şəxsi reputasiyaya, həm də cəmiyyətin rifahına birbaşa təsir göstərir. Xüsusilə dövlət qulluqçuları, müəllimlər, həkimlər və digər peşə sahibləri üçün mənəvi məsuliyyət dərin və daimdir.
Öhdəliklərin Pozulması və Hüquqi Nəticələri
Öhdəlik daşıyan şəxsin bu məsuliyyəti yerinə yetirməməsi müxtəlif hüquqi nəticələr doğurur:
- Müqavilənin ləğvi;
- Maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsi;
- Məhkəmə qərarı ilə icra tədbirləri;
- Cinayət məsuliyyəti;
- Bank hesablarının bloklanması;
- Əmlak üzərinə həbs qoyulması;
- Sərhədi tərk etmə qadağası.
Bu nəticələr borclu şəxsin vəziyyətindən və öhdəliyin növündən asılı olaraq dəyişir.
Hüquqi Maarifləndirmənin Rolu
Əksər hallarda öhdəliklərin pozulması hüquqi savadsızlıqdan qaynaqlanır. Buna görə də vətəndaşların öz hüquq və vəzifələrini bilməsi, hüquqi maarifləndirmə tədbirlərində iştirakı və zəruri hallarda hüquqi yardım alması vacibdir. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının bu sahədə apardığı işlər mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Öhdəlik daşıyan şəxs anlayışı hüquqi münasibətlərin və sosial balansın əsasında dayanır. Bu şəxslər – istər borclu, istər zamin, istər aliment ödəyicisi, istərsə də dövlət orqanı qarşısında məsuliyyət daşıyan fərd kimi – cəmiyyətin hüquqi və etik sisteminin ayrılmaz hissəsidir. Onların öhdəlikləri yalnız qanunlarla deyil, eyni zamanda sosial və mənəvi çərçivələrlə müəyyən olunur. Öhdəliklərini yerinə yetirən vətəndaş hüquqi cəmiyyətin möhkəmlənməsinə, qarşılıqlı etimadın və ictimai sabitliyin qorunmasına xidmət edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Öhdəlik daşıyan şəxs, digər bir şəxs və ya dövlət qarşısında müəyyən hüquqi, maddi və ya sosial məsuliyyətə malik olan şəxsdir. Bu, müqavilə əsasında borclu olan və ya məhkəmə qərarları ilə üzərinə məsuliyyət düşən şəxsləri əhatə edir.
Öhdəliklər əsasən müqavilə bağlandıqda, qanunla müəyyən edilmiş sosial və ailə münasibətlərində, məhkəmə qərarları ilə və ya zaminlik kimi üçüncü tərəflərlə əlaqəli hallarda meydana çıxır.
Bəli. Zamin əsas borclunun öhdəliyini icra etmədiyi halda məsuliyyəti öz üzərinə götürən şəxsdir və bu səbəbdən o da öhdəlik daşıyan şəxs hesab olunur.
Aliment ödəyən şəxs, uşağının və ya digər ailə üzvünün maddi təminatını ödəmək öhdəliyi daşıyır. Bu öhdəlik məhkəmə qərarına əsasən hüquqi qüvvəyə malik olur.
Öhdəliyin yerinə yetirilməməsi nəticəsində məhkəmə icra tədbirləri tətbiq edə bilər. Əmlakın müsadirəsi, hesabların bloklanması, inzibati və ya cinayət məsuliyyəti ilə nəticələnə bilər.
Əksər hallarda yazılı sənəd tələb olunur, lakin bəzi öhdəliklər qanuna və ya sosial münasibətlərə əsasən yazılı olmadan da hüquqi qüvvəyə malik ola bilər.
Vergilərin ödənilməsi, qeydiyyat prosedurlarının yerinə yetirilməsi, rəsmi sənədlərin təqdim edilməsi və sair bu kateqoriyaya daxildir.
Xeyr. Hüquqi savadsızlıq heç bir şəxsi məsuliyyətdən azad etmir. Hər bir şəxs qanunla müəyyən edilmiş öhdəlikləri yerinə yetirməyə borcludur.
Bu, şəxsin məsuliyyətini məhkəmə və ya icra orqanı olmadan, öz istəyi ilə, vaxtında və tam şəkildə yerinə yetirməsidir. Könüllü icra hüquqi nəticələrin qarşısını alır.
Bəzi hallarda, məsələn birgə borclarda və ya zaminlik halında məsuliyyət paylaşılır. Bu hallarda öhdəlik bir neçə şəxs arasında bölüşdürülə bilər.
