Bitkilərdə məhsuldarlığın qorunması və keyfiyyətin yüksəldilməsi daim aqrar sahənin qarşısında dayanan əsas məqsədlərdəndir. Əkin sahələrində məhsul itkisinə səbəb olan əsas amillərdən biri müxtəlif fitopatogen mikroorqanizmlərin yayılmasıdır. Oidium xəstəliyi bu kontekstdə xüsusi yer tutur və demək olar ki, ən çox tədqiq olunan, iqtisadi və ekoloji baxımdan ciddi əhəmiyyətə malik fitopatoloji problemlərdən biri hesab olunur. Müxtəlif iqlim zonalarında, əsasən də mülayim və subtropik bölgələrdə oidium infeksiyası çox sürətlə yayılır. Oidium xəstəliyi həm tərəvəzçilikdə, həm də meyvəçiliyin bir çox sahələrində təhlükəli sayılır. Bu xəstəliyin törədiciləri əsasən mikroskopik göbələk növləridir və onların inkişafı üçün rütubətli, mülayim hava şəraiti yetərlidir.
Oidiumun Bioloji Xüsusiyyətləri: Törədici Orqanizm və İnkişaf Mexanizmi
Oidium xəstəliyinin əsas törədiciləri göbələk növləri – Erysiphe cinsi və bu cinin müxtəlif növləridir. Xüsusilə Erysiphe necator (əvvəlki Uncinula necator) üzüm bitkilərində, Blumeria graminis dənli bitkilərdə və digər növlər isə tərəvəz və meyvə bitkilərində rast gəlinir. Bu göbələklər mikroskopik ölçüdədir, onların sporları şəffaf, oval və ya ellips formalı olur. Göbələklərin miseliləri, yəni əsas orqanizmi, bitkinin səthində yayılan, mikroskopik sapcıqlardan ibarətdir.
Oidium göbələkləri bitkinin epidermis (üst səthi) qatında parazitlik edir. Onlar bitkinin səthində koloniyalar şəklində yayılır, burada çoxsaylı konidiya (spor) əmələ gətirir. Bu sporlar küləklə, su damcıları ilə və ya həşəratların vasitəsilə digər sağlam bitkilərə yayılır. Sporların cücərməsi üçün ən əlverişli şərait 18-28°C temperatur və 60-80% nisbi rütubətdir. Yüksək rütubət və zəif havalandırılan ərazilər oidium infeksiyasının genişlənməsi üçün mükəmməl şərait yaradır.
Oidium infeksiyası tez-tez vegetasiya dövrünün başlanğıcında, xüsusilə yaz və yay aylarında müşahidə olunur. Bitkinin gənc yarpaqları, zoğları və çiçəkləri infeksiyaya daha həssas olur. Xəstəlik inkişaf etdikcə, yarpaqların səthində un kimi ağ toz şəklində örtük yaranır. Bu toz, əslində, göbələk sporlarıdır və onları digər sağlam bitkilərə asanlıqla yayır.
Oidium xəstəliyinin biologiyasına dair əsas xüsusiyyətlər cədvəldə təqdim edilir:
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Törədici orqanizm | Erysiphe necator və digər Erysiphe növləri |
| İnfeksiya üçün optimal şərait | 18-28°C temperatur, 60-80% nisbi rütubət |
| Əsas yayılma yolları | Külək, su, həşəratlar |
| Əsas təsir etdiyi orqanlar | Yarpaq, cavan zoğ, çiçək, meyvə |
| İnkubasiya dövrü | 5-10 gün |
| Zərərli təsir | Fotosintezin azalması, məhsuldarlığın düşməsi |
Oidium xəstəliyinin patogenezi elmi tədqiqatların əsas mövzusudur, çünki göbələk infeksiyasının inkişafı üçün lazım olan şərait, onun yayılma dinamikası və orqanizmlə qarşılıqlı təsiri müasir seleksiya və aqrokimya üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Son illər ərzində müxtəlif biotexnoloji üsullarla oidium infeksiyasına davamlı bitki sortlarının yaradılması istiqamətində mühüm işlər görülür.
Oidiumun Yayılma Səviyyəsi: İqlim Şəraitinə və Coğrafiyaya Görə Fərqlər
Oidium xəstəliyinin yayılması iqlim və coğrafi amillərlə birbaşa bağlıdır. Xəstəlik, xüsusilə mülayim, subtropik və bəzi tropik iqlim zonalarında daha çox müşahidə olunur. Yüksək rütubət, mülayim temperatur və zəif külək axını oidium üçün ən əlverişli şəraitdir. Azərbaycanda oidium xəstəliyi əsasən Abşeron, Gəncə-Qazax, Lənkəran-Astara zonalarında, xüsusilə üzümçülük və tərəvəzçilik təsərrüfatlarında geniş yayılıb. Quraq və yüksək temperatur olan bölgələrdə isə xəstəliyin yayılma intensivliyi nisbətən aşağı olur.
Müxtəlif ölkələrdə oidium xəstəliyinin yayılma səviyyəsini müqayisə edən statistik göstəricilər aşağıdakı cədvəldə əks olunub:
| Ölkə/Region | Oidiumun Yayılma Faizi (%) | Əsas Təsirə Məruz Qalan Bitkilər |
|---|---|---|
| Azərbaycan | 60-80 | Üzüm, xiyar, alma, şaftalı, pomidor |
| Türkiyə | 50-70 | Üzüm, pomidor, alma, şaftalı, xiyar |
| Rusiya | 40-65 | Üzüm, gilas, alma, ərik |
| Fransa | 70-90 | Üzüm, alma |
| İtaliya | 60-80 | Üzüm, şaftalı, alma |
| ABŞ | 60-85 | Üzüm, alma, xiyar, çiyələk, pomidor |
Azərbaycan şəraitində oidiumun yayılma intensivliyi müxtəlif illər üzrə dəyişkənlik göstərir. Quraq və isti yaz aylarında xəstəlik nisbətən zəif inkişaf edir, lakin yaz və payız yağışları bol olan illərdə oidium epidemiyası mümkündür. Regional müşahidələr göstərir ki, yerli fermerlər, xüsusilə də kiçik və orta təsərrüfat sahibləri, oidium infeksiyasının ilkin əlamətlərini vaxtında aşkar etmədikdə, məhsul itkisi ciddi səviyyədə artır.
Oidium infeksiyasının yayılma mexanizmi, əsasən, sporalara əsaslanır. Göbələk sporları külək vasitəsilə bir neçə kilometr məsafəyə yayılır. İnfeksiya mənbəyi olan köhnə yarpaqlar, zoğlar və torpaq qalığı yeni vegetasiya dövründə əsas risk faktoruna çevrilir. Buna görə də aqrotexniki tədbirlərin düzgün təşkili və xəstəlik ocaqlarının aradan qaldırılması yayılmanın qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.
Oidiumun Əsas Təsir Etdiyi Bitkilər: Məhsuldarlığa və Keyfiyyətə Zərər
Oidium xəstəliyi müxtəlif bitki növlərində fərqli intensivliklə müşahidə edilir. Xüsusilə üzüm, xiyar, pomidor, alma, şaftalı, gilas və bəzi taxıl bitkiləri oidium üçün yüksək risk qrupunda yer alır. Hər bir bitki növündə infeksiyanın təsiri məhsuldarlıq və keyfiyyət baxımından fərqli olur.
Ən çox təsirə məruz qalan əsas bitkilər və oidiumun onlar üçün yaratdığı risklər aşağıdakı cədvəldə əks olunub:
| Bitki Növü | Təsir Səviyyəsi | Oidiumun Zərəri |
|---|---|---|
| Üzüm | Çox yüksək | Məhsuldarlığın 50-60% azalması, keyfiyyət itkisi |
| Pomidor | Yüksək | Meyvələrin deformasiyası, böyümənin zəifləməsi |
| Xiyar | Yüksək | Meyvələrin rəngsizləşməsi, erkən quruma |
| Alma | Orta | Meyvə qabığında ləkələr, böyümənin dayanması |
| Şaftalı | Orta-yüksək | Meyvənin zədələnməsi, dadın və rəngin dəyişməsi |
| Gilas | Orta | Yarpaqların vaxtından əvvəl tökülməsi |
| Dənli bitkilər | Orta | Sünbüllərin deformasiyası, məhsul itkisi |
Xəstəlik ən ağır halda məhsulun yarıdan çoxunu yararsız hala sala bilər. Üzüm bağlarında oidium infeksiyası səbəbindən məhsulun həm miqdarı, həm də şirə tərkibi ciddi şəkildə pisləşir. Meyvələr kiçik, dadsız və keyfiyyətsiz olur. Pomidor və xiyar sahələrində isə göbələk infeksiyası bitkilərin böyüməsini ləngidir, erkən saralmasına və qurumasına səbəb olur. Bəzi hallarda oidium infeksiyası toxumların keyfiyyətinə də mənfi təsir edir. Bu, gələcək illər üçün məhsuldarlıq səviyyəsinə də mənfi təsir göstərir.
Oidium xəstəliyinin yayılması zamanı zərər yalnız məhsul itkisi ilə məhdudlaşmır. Xəstəliyə yoluxan bitkilər zəifləyir, digər fitopatogenlərə qarşı davamlılığı azalır, onların bioloji dövrü qısalır. Nəticədə, həm fermerlərin, həm də ölkə üzrə ümumi kənd təsərrüfatı sektorunun iqtisadi göstəriciləri pisləşir.
Oidiumun Əlamətləri: Xəstəliyin Təyini və Diaqnostikası
Oidium infeksiyasının ilkin mərhələdə diaqnostikası məhsul itkisini azaltmaq və təsərrüfatların qorunması üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xəstəliyin tipik əlamətləri əsasən yarpaqlarda, gənc zoğlarda və bəzi hallarda meyvə səthində müşahidə olunur.
Oidium infeksiyasının əsas əlamətləri və onların yaranma mərhələləri cədvəldə göstərilir:
| Mərhələ | Əlamətlər və Təsvir |
|---|---|
| İlkin mərhələ | Yarpaqlarda, cavan zoğlarda ağappaq unvari toz örtük |
| İnkişaf mərhələsi | Ləkələrin böyüməsi, yarpağın bütöv səthinin örtülməsi |
| Gec mərhələ | Yarpaqların büzüşməsi, quruması, zoğların deformasiya olması |
| Meyvədə əlamətlər | Qabıqda və səthdə ağ toz, böyümənin ləngiməsi, dad dəyişməsi |
Xəstəliyin ilk əlamətləri yarpağın yuxarı hissəsində kiçik, ağappaq toz ləkələri şəklində üzə çıxır. Vaxtında tədbir görülməzsə, ləkələr birləşir və bütün yarpağı örtür. Sonrakı mərhələdə yarpaq büzüşür, quruyur və vaxtından əvvəl tökülür. Xəstəlik zoğlara və meyvəyə keçdikdə, onların inkişafı dayanır, meyvələr kiçik, dad və rəng baxımından qeyri-standart olur. Oidiumun diaqnostikası üçün xüsusi laborator analizlərə də ehtiyac var, çünki bəzən simptomlar digər göbələk xəstəlikləri ilə qarışıq şəkildə müşahidə oluna bilər.
Xüsusi fitopatoloji analizlər, mikroskopik müayinə və molekulyar diaqnostika üsulları ilə oidium infeksiyasının növü və səviyyəsi tam dəqiqliklə müəyyən edilə bilir. Bu üsullar Azərbaycan aqrar sahəsində də tətbiq edilir və son illər bu istiqamətdə dövlət dəstəyi ilə təlimlər və diaqnostik mərkəzlər fəaliyyət göstərir.
Oidiumla Mübarizənin Bioloji və Aqrotexniki Yolları: Təbii və Ənənəvi Metodlar
Oidium infeksiyasına qarşı mübarizə kompleks şəkildə aparılmalıdır. İlk növbədə bioloji və aqrotexniki üsullar, sonrakı mərhələdə isə kimyəvi vasitələr tətbiq edilir. Aqrotexniki üsullar xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq üçün ən əlverişli və ekoloji baxımdan təhlükəsiz metodlar hesab olunur.
Əsas bioloji və aqrotexniki mübarizə üsulları aşağıdakı cədvəldə əks olunub:
| Metod | Əsas Faydaları və Qısa İzahı |
|---|---|
| Dövri şum və dərin becərmə | Torpaqda sporların məhvi və xəstəlik mənbələrinin azaldılması |
| Düzgün sulama və ventilyasiya | Rütubətin normada saxlanılması və havalandırmanın təmin edilməsi |
| Bitki qalıqlarının yığılması | Xəstəlik ocaqlarının məhvi, sporların yayılmasının qarşısı |
| Təbii antagonist mikroorqanizmlərin tətbiqi | Göbələk sporlarının bioloji məhv edilməsi |
| Davamlı sortların seçilməsi | Oidiuma davamlı bitki sortlarının əkilməsi |
Təbii düşmənlərin – antagonist göbələklərin və bakteriyaların istifadəsi, oidiumun inkişafını yavaşlatmağa kömək edir. Bu metod ekoloji təmiz və məhsulun keyfiyyətinə zərər vermədən həyata keçirilir. Həmçinin, xəstəlik baş vermiş ərazilərdə dövri torpaq becərməsi, dərin şum və bitki qalıqlarının məhv edilməsi sporların məhvində effektiv nəticə verir.
Fermerlər üçün ən vacib tövsiyə profilaktik tədbirləri vaxtında həyata keçirmək və sahələrdə daimi müşahidə aparmaqdır. Xəstəliyin ilk əlamətləri müşahidə olunan kimi, sahədə təmizləmə və bitkilərin gücləndirilməsi məqsədilə ekoloji vasitələrdən istifadə edilməlidir.
Kimyəvi Mübarizə və Müasir Pesticidlər: Effektiv və Zərərsiz İstifadə
Kimyəvi vasitələr oidium xəstəliyinə qarşı ən təsirli üsullardan biridir, lakin onların istifadəsi həm bitki, həm də ətraf mühit üçün müəyyən risklər yarada bilər. Ona görə də, müasir dövrdə selektiv və zərərsiz preparatlara üstünlük verilir, onların dozası və tətbiq qaydaları ciddi şəkildə tənzimlənir.
Ən çox istifadə olunan kimyəvi preparatlar və onların təsiri aşağıdakı cədvəldə təqdim olunub:
| Preparatın adı | Təsir Spektri və İstifadə Qaydası |
|---|---|
| Kükürd tərkibli preparatlar | Sporların məhvi, yarpaqlarda göbələk örtüyünün qarşısı |
| Karbendazim | Sistemdaxili təsir, profilaktik və müalicəvi istifadə |
| Triazol qrupundan preparatlar | Göbələk hüceyrələrinin inkişafının qarşısını alır |
| Strobilurin qrupu | Uzunmüddətli qoruyucu təsir, sistemli istifadəyə uyğundur |
| Bioloji funqisidlər | Ətraf mühitə zərərsiz, bitki üçün təhlükəsiz |
Kimyəvi mübarizədə ənənəvi kükürd tozları və ya məhlulları hələ də effektiv sayılır. Xüsusilə üzümçülükdə vegetasiya dövründə 3-4 dəfə kükürdlə işləmə oidium infeksiyasının qarşısını almaqda effektiv nəticə verir. Lakin son illər bioloji mənşəli funqisidlərin istifadəsi daha geniş yayılıb və bu preparatlar məhsulda qalıq yaratmır, ekoloji təhlükə törətmir. Həmçinin, yeni nəsil sistemli funqisidlər bitki toxumalarında hərəkət edir və kök, gövdə, yarpaq, hətta meyvə daxilində olan sporları məhv edir.
Kimyəvi preparatların seçimi və tətbiqi zamanı onların təsir spektri, tətbiq dozası, bitkinin vegetasiya fazası və hava şəraiti nəzərə alınmalıdır. Qeyri-düzgün istifadə bitkinin yanmasına, məhsulda qalıq yaratmasına və torpaq-suda zəhərlənməyə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən, kimyəvi mübarizənin aqronom və fitopatoloq məsləhəti ilə həyata keçirilməsi əsas tövsiyə olunur.
Azərbaycan Şəraitində Oidiumla Mübarizə: Praktik Nümunələr və Statistik Məlumatlar
Azərbaycan şəraitində oidium xəstəliyinin yayılması və ona qarşı mübarizə tədbirləri kənd təsərrüfatında vacib məsələlərdəndir. Ölkəmizdə xüsusilə üzümçülük və tərəvəzçilik sahələrində oidium infeksiyası ilə bağlı mütəmadi monitorinqlər, dövlət dəstəyi proqramları və innovativ tədbirlər həyata keçirilir.
Son 10 ilin statistikası üzrə oidium xəstəliyinin yayılması və zərəri aşağıdakı cədvəldə əks olunub:
Azərbaycan fermerlərinin təcrübəsi göstərir ki, kompleks tədbirlər – aqrotexniki, bioloji və kimyəvi üsulların düzgün tətbiqi məhsul itkisini 15-20%-dək azaltmağa imkan verir. Yerli aqrar şirkətlər və elmi-tədqiqat institutları tərəfindən oidium infeksiyasına davamlı yeni sortlar yaradılır, fermerlər üçün müntəzəm təlimlər keçirilir.
Bununla yanaşı, dövlət tərəfindən subsidiyalar, təmənnasız dərman paylanılması, profilaktik monitorinqlər, infeksiya baş verən regionlarda dezinfeksiya tədbirləri mütəmadi təşkil olunur. Yerli fermerlər üçün oidiumla mübarizə məqsədilə elektron məlumat bazaları, qaynar xəttlər və praktiki məsləhət xidmətləri də fəaliyyət göstərir.
Oidium xəstəliyi kənd təsərrüfatı üçün təhlükəli və geniş yayılmış fitopatoloji problemlərdən biri olaraq, hər il dünyada milyonlarla hektar əkin sahəsində məhsuldarlığa və məhsul keyfiyyətinə ciddi zərər vurur. Xüsusilə üzüm, xiyar, pomidor, alma, şaftalı və digər vacib təsərrüfat bitkilərində oidium infeksiyası həm fermerlərin, həm də ölkənin ümumi aqrar sektorunun iqtisadi göstəricilərinə təsir edir. Xəstəliyin qarşısının alınması üçün vaxtında və düzgün həyata keçirilən kompleks tədbirlər – aqrotexniki, bioloji və kimyəvi mübarizə üsullarının birgə tətbiqi – məhsul itkisini və bitki xəstəliklərinin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Oidium, mikroskopik göbələk növləri tərəfindən törədilən və əsasən yarpaqlarda, zoğlarda və meyvələrdə unvari ağ toz əmələ gətirən xəstəlikdir. Xəstəlik, bitkilərin fotosintezini azaldaraq, məhsuldarlığa ciddi zərər verir.
Oidium xəstəliyi, külək, su damcıları və həşəratlar vasitəsilə digər sağlam bitkilərə yayılır. Sporlar hava ilə uzun məsafələrə yayıla bilər.
Oidium xəstəliyi, bitkilərin yarpaqlarında ağ toz şəklində örtük yaranmasına səbəb olur. Bu, fotosintez prosesini zəiflədir və nəticədə məhsuldarlıqda azalma baş verir.
Oidium infeksiyasının qarşısını almaq üçün aqrotexniki metodlar, bioloji mübarizə və kimyəvi vasitələrdən istifadə edilə bilər. Bitki qalıqlarının təmizlənməsi, dövri torpaq şumu və təbii antagonist mikroorqanizmlərin tətbiqi effektivdir.
Oidium xəstəliyi, 18-28°C temperatur və 60-80% nisbi rütubət şəraitində sürətlə yayılır. Yüksək rütubət və zəif havalandırma xəstəliyin inkişafına şərait yaradır.
Oidium xəstəliyi üzüm, xiyar, pomidor, alma, şaftalı, gilas kimi bitkilərə təsir edir. Həmçinin, bəzi taxıl bitkiləri də infeksiyaya məruz qala bilər.
Oidium, mülayim və subtropik iqlim şəraitində sürətlə yayılır. Yüksək rütubət və mülayim temperatur bu xəstəliyin inkişafı üçün əlverişlidir.
Kimyəvi mübarizə üçün kükürd tərkibli preparatlar, karbendazim və triazol qrupundan olan funqisidlərdən istifadə edilir. Bu preparatlar bitkiləri göbələk infeksiyasından qoruyur və xəstəliyin yayılmasının qarşısını alır.
Oidium, üzüm, pomidor, xiyar, alma və şaftalı kimi meyvə və tərəvəz bitkiləri üçün xüsusilə təhlükəlidir. Bu bitkilərdə xəstəliyin təsiri yüksək məhsul itkilərinə səbəb olur.
Aqrotexniki tədbirlər arasında torpağın dövri şumu, düzgün sulama, yaxşı havalandırma, bitki qalıqlarının təmizlənməsi və sağlam bitki sortlarının seçilməsi önəmlidir. Bu tədbirlər xəstəliyin yayılmasının qarşısını alır.
