Okklüziya: Növləri, Müalicəsi

Dişlərimizin funksional və estetik sağlamlığı yalnız onların sayı və görünüşü ilə yox, həm də düzgün qarşılaşması və bir-biri ilə uyğun işləməsi ilə müəyyən edilir. Stomatologiyada bu qarşılaşmanın və uyğunluğun əsas göstəricisi okklüziya anlayışıdır. Müasir stomatologiya və ortodontiyada okklüziyanın qiymətləndirilməsi, müxtəlif problemlərin, xüsusilə çeynəmə pozuntuları və temporomandibulyar (çənə) oynağın disfunksiyası kimi xəstəliklərin diaqnostikasında və müalicəsində əsas rol oynayır.

Okklüziya anlayışı və əsas mahiyyəti

Okklüziya – yuxarı və aşağı diş qövslərinin (sıralarının) ağız bağlandığı və çənə sıxıldığı zaman bir-biri ilə təmas vəziyyətinə verilən elmi addır. Sadə dillə desək, okklüziya dişlərin bir-biri ilə uyğun bağlanması və qarşı-qarşıya düşməsi prosesidir.

• Normal okklüziya – dişlərin bir-biri ilə düzgün təmasda olduğu, funksional və estetik balansın qorunduğu vəziyyətdir.
• Patoloji okklüziya (malokklüziya) – diş sıralarının düzgün qarşılaşmaması, çeynəmə, nitq və estetika problemləri yaradan pozuntudur.

Okklüziya növləri

Okklüziya bir neçə əsas tipə bölünür:

• Statik okklüziya – dişlərin bir-biri ilə ən sıx təmasda olduğu, çənələrin tam bağlandığı vəziyyətdəki qarşılaşma.
• Dinamik okklüziya – çənə hərəkəti zamanı (çeynəmə, danışma, udqunma və s.) dişlərin qarşılıqlı münasibəti.
• Sentrik okklüziya – çənələrin ən stabil və təbii vəziyyətində dişlərin təması (sentrik relasiyadan fərqli olaraq).
• Fizioloji okklüziya – dişlərin funksional, estetik və ortopedik baxımdan ən ideal qarşılaşması.

Normal okklüziyanın əhəmiyyəti

Normal okklüziya insan orqanizmində aşağıdakı funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsinə imkan verir:

• Çeynəmə funksiyası: Qidaların yaxşı parçalanması, həzm sisteminin qorunması üçün əsasdır.
• Nitq funksiyası: Sözlərin düzgün tələffüzü və aydın danışıq.
• Estetik görünüş: Gülüş xətti, üz simmetriyası və ümumi vizual balans.
• Çənə oynağı sağlamlığı: Temporomandibulyar oynağın düzgün işləməsi.

Malokklüziya – okklüziya pozuntuları

Malokklüziya diş sıralarının düzgün qarşılaşmaması və ya patoloji vəziyyətidir. Əsas növləri:

• Sınıq diş sırası (overbite/overjet) – yuxarı ön dişlərin aşağı ön dişləri çox örtməsi.
• Açıq diş sırası (open bite) – ön və ya yan dişlər bağlananda təmas yaranmır.
• Çarpaz diş sırası (crossbite) – yuxarı dişlərin aşağı dişlərin içərisində və ya xaricində yerləşməsi.
• Dərin diş sırası – dişlərin bir-birini normadan artıq örtməsi.
• Dişli sıxlıq və boşluqlar – dişlərin bir-birinə sıx, əyri və ya aralı olması.

Malokklüziya estetik problemlərlə yanaşı, çeynəmə, həzm, nitq və bəzən baş ağrıları, oynaqlarda ağrı və yorğunluq yarada bilər.

Okklüziya pozuntularının səbəbləri

Okklüziya pozuntuları genetik, mexaniki və funksional səbəblərdən yaranır:

• Genetik faktorlar: Ailəvi malokklüziya meyli, çənə və dişlərin doğuşdan olan quruluş fərqləri.
• Uşaq dövrü vərdişləri: Barmaq əmmək, uzun müddət əmzik və ya butulka istifadə etmək, dilin yersiz hərəkətləri.
• Süd dişlərinin vaxtından əvvəl itirilməsi: Daimi dişlərin yerində çıxmamasına və sıxlığa səbəb ola bilər.
• Travmalar və zədələr: Çənə, diş və ya üz sümüklərinin travmatik zədələnməsi.
• Dişlərin düzgün çıxmaması: Dişlərin artıq və ya gec çıxması, diş ətlərinin problemləri.

Okklüziya və temporomandibulyar oynağın (TMJ) əlaqəsi

Düzgün okklüziya olmadan temporomandibulyar oynağın normal işləməsi mümkün deyil. TMJ pozuntuları çox vaxt malokklüziyanın nəticəsində yaranır və aşağıdakı simptomlarla müşayiət oluna bilər:

• Çənə və qulaq nahiyəsində ağrı,
• Çənənin hərəkətində çətinlik və ya klikləmə,
• Sıxıntı, yorğunluq, baş ağrıları,
• Çeynəmədə və ya danışıqda narahatlıq.

Ortodontik və ortopedik müalicə ilə okklüziya normaya salındıqda TMJ problemlərinin çoxu aradan qalxa bilər.

Okklüziya necə qiymətləndirilir?

Stomatoloq və ortodontlar dişlərin və çənənin vəziyyətini aşağıdakı üsullarla qiymətləndirir:

• Klinik baxış və palpasiyaya əsaslanan müayinə,
• Rentgenoqrafiya (panoramik, lateral və s.),
• Çənə qəliblərinin götürülməsi və modellərin hazırlanması,
• Kompüter tomoqrafiyası və 3D görüntüləmə,
• Okklüzal şin və ya artikulyator istifadə edilərək funksional testlər.

Əgər malokklüziya və ya digər pozuntular aşkar olunarsa, ortodontik və ya ortopedik müalicə planı hazırlanır.

Okklüziya pozuntularının müalicəsi

Malokklüziyanın müalicəsi kompleks yanaşma tələb edir və pasiyentin yaşına, dişlərin vəziyyətinə, pozuntunun tipinə və səbəbinə görə fərqlənir:

• Ortodontik müalicə: Breket, alayner, xüsusi plaqlar və elastiklərdən istifadə.
• Ortopedik cihazlar: Uşaq yaşlarında çənənin düzgün inkişafını stimullaşdıran cihazlar.
• Cərrahi müdaxilə: Çənənin ciddi anomaliyaları və inkişaf qüsurları olduqda tətbiq olunur.
• Protezdentik və restavrasiya: Diş itkilərində, estetik problemlərdə tətbiq edilə bilər.

Müalicənin əsas məqsədi çeynəmə və danışığın bərpası, estetik görünüşün yaxşılaşdırılması və çənə oynağının funksional normalarıdır.

Okklüziyanın gündəlik həyatda əhəmiyyəti və profilaktika

Düzgün okklüziyanın qorunması üçün:

• Uşaq yaşlarından diş həkimi nəzarəti,
• Zərərli vərdişlərdən uzaq olmaq,
• Diş gigiyenasına əməl etmək,
• Süd dişlərinin vaxtından əvvəl itirilməsinin qarşısını almaq,
• Travmalardan qorunmaq vacibdir.

Ailədə malokklüziya halları varsa, erkən yaşda ortodontik müayinələr tövsiyə olunur.

Okklüziya ağız və diş sağlamlığının, düzgün çeynəmə və nitqin, estetik görünüşün və ümumi orqanizm rifahının əsas göstəricilərindən biridir. Düzgün okklüziya olmadan nə rahat qidalanma, nə də estetik gülüş mümkündür. Müasir stomatologiya bu sahədə böyük nailiyyətlər əldə edib, və vaxtında diaqnoz və müalicə ilə problemlərin qarşısını almaq mümkündür.

Ən Çox Verilən Suallar