Önşərtli Dövr : Elmi, Fəlsəfi Kontekstlərdə

Cəmiyyətin, elmin, tarixin və bir çox digər sahələrin inkişafında müəyyən proseslər özlüyündə mərhələli və ardıcıl şəkildə baş verir. Hər bir inkişaf, dəyişiklik və ya əsas hadisə əvvəlcədən müəyyən obyektiv və ya subyektiv şərtlərin, faktorların yaranmasına və formalaşmasına bağlıdır. Bu baxımdan “önşərtli dövr” anlayışı son illərdə həm elmi, həm də publisistik ədəbiyyatda tez-tez işlədilən terminlərdən birinə çevrilib. İfadənin leksik mənası və elmi dəyəri, onun tarix, arxeologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat, fəlsəfə, texnologiya və digər sahələrdə tətbiq olunması, bu dövrün cəmiyyət, hadisə və inkişaf üçün nə kimi əhəmiyyət daşıdığını dərk etməyə kömək edir. “Önşərtli dövr” – istənilən əsas proses və ya mərhələ başlamazdan əvvəl həmin prosesi mümkün edən və onu hazırlayan ilkin mərhələ, zəmin və ya baza hesab olunur.

“Önşərtli dövr” ifadəsinin lüğəvi və semantik mənası

“Önşərtli dövr” ifadəsi struktur baxımından üç hissədən ibarətdir: “ön”, “şərt” və “dövr”.

• “Ön” – öncə, əvvəl, qabaqcadan baş verən, birinci, başlanğıc deməkdir.
• “Şərt” – hər hansı bir hadisənin və ya prosesin baş verməsi üçün zəruri olan amil, faktor və ya tələbdir.
• “Dövr” – müəyyən zaman kəsiyi, mərhələ, inkişaf pilləsi, prosesi bildirir.

Birləşmiş halda “önşərtli dövr” – əsas hadisə və ya mərhələnin reallaşması üçün lazım olan ilkin şərtlərin və əsasların formalaşdığı, zəmin yaradıldığı zaman aralığı, mərhələ kimi başa düşülür. Bu dövr baş verəcək hadisənin qaçılmazlığına və ya onun hansı xüsusiyyətlərə malik olacağına təsir edən başlıca faktorları, sosial-iqtisadi, siyasi, elmi, texnoloji və ya təbii şəraitləri özündə ehtiva edir.

Elmi və fəlsəfi kontekstdə “önşərtli dövr”

Elmi yanaşmada “önşərtli dövr” anlayışı bir çox sahədə istifadə olunur:

Tarix və Arxeologiyada

Tarixdə “önşərtli dövr” – yeni cəmiyyət formasının, dövlətin, texnoloji yeniliyin və ya sosial-iqtisadi quruluşun formalaşmasına qədərki mərhələdir. Məsələn, feodal quruluşun meydana çıxmasından əvvəlki ilkin icma quruluşu, sənaye inqilabından əvvəlki kənd təsərrüfatı cəmiyyəti, yazı ixtirasından əvvəlki ilkin informasiya dövrləri və s.

Fəlsəfədə

Fəlsəfədə “önşərt” – hər hansı hadisənin və ya məntiqi nəticənin baş verməsi üçün zəruri ilkin tələb və ya səbəb kimi qəbul edilir. “Önşərtli dövr” isə ideyaların, nəzəriyyələrin, sosial düşüncə və praktikanın formalaşması üçün zəruri olan mühiti və şəraiti əhatə edir.

Sosial və İqtisadi Elmlərdə

Sosial dəyişikliklər, yeni iqtisadi model və ya cəmiyyətin yeni mərhələyə qədəm qoyması öncədən “önşərtli dövr”dən keçir. Bu dövrdə sosial strukturlar, iqtisadi amillər, dəyərlər, texnologiyalar və münasibətlər yeni mərhələ üçün əsas hazırlayır.

Təbiət və Texnologiyada

Elmdə (biologiya, geologiya, texnologiya) hər bir yeni proses və ya inkişaf üçün əvvəlcədən mütləq müəyyən şərtlərin və şəraitin yaranması zəruridir. Məsələn, canlı həyatın yaranmasından əvvəl Yerin geoloji və kimyəvi şəraitinin formalaşması “önşərtli dövr” adlandırılır.

Tarixi nümunələr və “önşərtli dövr”lərin rolu

Tarixi proseslərin təhlilində “önşərtli dövr”lər sonrakı inkişaf və dəyişikliklərin səbəb və nəticə əlaqəsini başa düşmək üçün vacibdir. Məsələn:

• Sənaye inqilabı: Avropada sənaye inqilabından əvvəl texnoloji ixtiralar, kapitalın toplanması, şəhərləşmə və əmək bölgüsü prosesləri yaşanıb. Bütün bu proseslər sənaye cəmiyyətinin “önşərtli dövrü” hesab olunur.
• Milli azadlıq hərəkatları: Hər bir xalqın istiqlalına aparan yolda maarifçilik, milli özünüdərk, ictimai-siyasi oyanış və təşkilatlanma mərhələləri əsas proses üçün “önşərtli dövr” rolunu oynayıb.
• Elm və texnologiya: Kompüterin yaranmasından əvvəl mexaniki hesablayıcılar, analitik maşınlar, riyazi nəzəriyyələr və elektronikanın ilkin inkişaf mərhələləri “önşərtli dövr” təşkil edir.

Bu nümunələr göstərir ki, hər bir böyük dəyişiklik öncədən zəmin və baza tələb edir. “Önşərtli dövr” olmadan davamlı inkişaf, yeni mərhələ və ya sıçrayış baş vermir.

Müasir elmi və sosial mühitdə “önşərtli dövr”ün aktuallığı

Hazırda cəmiyyətin modernləşməsi, rəqəmsal transformasiya, süni intellektin inkişafı kimi qlobal proseslər üçün də “önşərtli dövr”lər yaşanır. Rəqəmsal iqtisadiyyatın formalaşması üçün əvvəlcə informasiya texnologiyalarının kütləvi şəkildə yayılması, internetin hər kəs üçün əlçatan olması, kadr potensialının yetişməsi kimi önşərtlər yaradılıb. Eləcə də, hər bir elmi və texnoloji inqilab əvvəlcə cəmiyyətin həmin dəyişikliklərə hazır olmasını, yeni dəyərlərin və münasibətlərin formalaşmasını tələb edir.

“Önşərtli dövr” ifadəsinin fərqli sahələrdə istifadəsi

Təhsil

Təhsildə “önşərtli dövr” – yeni kurikulum və ya təlim texnologiyalarının tətbiqindən əvvəl müəllim və şagirdlərin hazırlığı, infrastrukturun qurulması, maarifləndirici tədbirlərin keçirilməsi mərhələsidir.

Sosiologiya və Psixologiya

Yeni ictimai hərəkatların, sosial dəyişikliklərin baş verməsi üçün əvvəlcə cəmiyyətin psixoloji, ideoloji və maddi baxımdan hazır olması vacibdir. Bu, bir növ ictimai şüurun və kütləvi düşüncənin formalaşdığı “önşərtli dövr”dür.

Hüquq və Dövlət Quruculuğu

Yeni qanunvericilik təşəbbüslərinin, dövlət islahatlarının həyata keçirilməsi üçün əvvəlcə maarifləndirmə, ictimai razılaşma və sosial hazırlıq mərhələsi olmalıdır.

Dilçilik və terminoloji yanaşma

“Önşərtli dövr” ifadəsi, struktur baxımından Azərbaycan dilində sabit söz birləşməsidir və daha çox elmi, publisistik, rəsmi sənədlərdə işlədilir. Bu ifadə həm məcazi, həm də birbaşa mənada istifadə olunur, lakin əsas ideya – sonrakı əsas proses üçün ilkin şərtlərin, zəminin və mühitin formalaşmasıdır.

“Önşərtli dövr” anlayışı, istənilən elmi, ictimai, tarixi və texnoloji prosesin uğurla reallaşması üçün mütləq şəkildə ilkin mərhələnin, əsas şərtlərin və obyektiv amillərin mövcud olmasının vacibliyini göstərir. Heç bir proses, hadisə və ya dəyişiklik heç vaxt sıfırdan və heç bir baza olmadan baş vermir. Həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində böyük inkişaflar və sıçrayışlar üçün mütləq “önşərtli dövr” yaşanır, yəni həmin hadisə üçün zəmin hazırlayan sosial, iqtisadi, psixoloji və ya texnoloji faktorlar formalaşır. Bu baxımdan, istənilən uğurlu layihənin, inqilabın, yeniliyin arxasında həmişə “önşərtli dövr” dayanır. Cəmiyyət və insan inkişafı üçün bu anlayışı düzgün qiymətləndirmək, hadisələrin əsasını təşkil edən şərtləri analiz etmək və onları düzgün yönləndirmək olduqca mühümdür.

Ən Çox Verilən Suallar