Otyeyən Heyvanlar: Növləri, Təsnifatı

Otyeyən heyvanlar təbiət aləmində ən geniş yayılmış və biomüxtəliflik baxımından əvəzsiz rol oynayan canlılar qrupuna daxildir. Onların bioloji xüsusiyyətləri, qidalanma vərdişləri, ekosistemdəki funksiyaları və kənd təsərrüfatı üçün əhəmiyyəti əsrlərdir alimlərin və fermerlərin əsas diqqət mərkəzindədir. Otyeyənlər dedikdə yalnız çəmənliklərdə otlayan iri məməlilər deyil, həm də kollarda, ağaclarda və müxtəlif bitkilərdə qidalanan, dünyanın hər bir qitəsində rast gəlinən minlərlə müxtəlif növ nəzərdə tutulur. Otyeyən heyvanların orqanizmi əsasən selülozanı və digər bitki mənşəli lifləri həzm etməyə uyğunlaşıb. Bu canlıların həzm sistemi bitkilərin sərt hüceyrə divarlarını parçalayan xüsusi fermentlər və mikroorqanizmlərlə zəngindir. Bu xüsusiyyət onların təbiətdə canlı biomassanı tənzimləməsində, bitki örtüyünün yenilənməsində və torpağın münbitliyinin artırılmasında əvəzsiz rol oynamasına şərait yaradır. Azərbaycanda da həm vəhşi, həm də evcil otyeyən heyvanlar geniş yayılıb və xalq təsərrüfatının mühüm dayaqlarından biri hesab olunur.

Otyeyən Heyvanların Təsnifatı və Əsas Növləri

Otyeyən heyvanların təsnifatı onların morfoloji quruluşu, həzm sisteminin xüsusiyyətləri, yaşayış mühiti və qidalanma vərdişlərinə əsaslanır. Ən geniş yayılmış otyeyənlərə inəklər, qoyunlar, atlar, keçilər, dəvələr, marallar, ceyranlar, donuzlar, zebra, fil, kərgədan və antiloplar daxildir. Bu heyvanlar əsasən məməlilər sinfinə aiddir, lakin bəzi quş növləri (qaz, ördək, turac, tovuzquşu), hətta bəzi sürünənlər və suda-quruda yaşayanlar da əsasən bitki mənşəli qida ilə qidalanır. Otyeyənlər arasında bədən quruluşu, diş sistemi və həzm yolları böyük müxtəliflik göstərir. Məsələn, inək və qoyun kimi idişli (mədə bölməli) heyvanlar selülozanı səmərəli həzm etmək üçün xüsusi çoxmədəli quruluşa malikdir. At və zebra kimi təkdabanlılar isə daha sadə, lakin uzun bağırsaq sisteminə malikdir. Belə bioloji uyğunlaşmalar onlara müxtəlif bitki növləri ilə qidalanmaq və müxtəlif ekoloji şəraitdə yaşamaq imkanı verir. Azərbaycanın təbii zonalarında, çəmənliklərdə, dağlıq və aran ərazilərdə müxtəlif otyeyən heyvan populyasiyaları müşahidə olunur.

Otyeyən Heyvanların Qidalanma Mexanizmləri və Həzm Sistemi

Otyeyən heyvanların qidalanma mexanizmi əsasən yaşadıqları ərazi və bitki örtüyü ilə sıx bağlıdır. Onlar əsasən ot, yarpaq, budaq, qabıq, toxum və bəzi hallarda meyvələrlə qidalanır. İdişli heyvanlarda – məsələn, inək, qoyun, keçidə – mədə dörd hissədən ibarətdir: işkəmbə, çəngəl, yarımcıq və qırxbatın. Bu sistem ilk olaraq kobud qidanın parçalanmasını, sonra isə mikroorqanizmlərin köməyi ilə sellülozanın həzmini təmin edir. Belə kompleks həzm prosesi onlara ağır və lifli bitki materiallarını mənimsəməyə imkan verir. At və zebra kimi təkmədəli heyvanlarda isə əsas həzm bağırsaqlarda baş verir və burada da xeyli miqdarda faydalı mikroflora fəaliyyətdə olur. Otyeyən quşların həzm orqanları da bitki liflərini səmərəli parçalamağa yönəlib. Heyvanların bu bioloji adaptasiyası onların təbiətdə geniş yayılmasını, müxtəlif qida bazasında yaşamasını və davamlı populyasiya yaratmasını təmin edir. Bütün bu mexanizmlər, təbiətdə qida dövriyyəsinin, karbon və azot dövranının təmin edilməsində mühüm rol oynayır.

Ən Məşhur Otyeyən Heyvan Növləri və Onların Əsas Xüsusiyyətləri

Otyeyən heyvanlar dünyada geniş yayılmış, ekosistem və insan təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Onların növləri təkcə məməlilərlə məhdudlaşmır, həmçinin bəzi quşlar, sürünənlər və hətta həşəratlar da otyeyənlər qrupuna daxildir. Aşağıda təbiətdə və kənd təsərrüfatında ən çox rast gəlinən, Azərbaycan və dünya miqyasında mühüm rol oynayan əsas otyeyən heyvan növlərinin siyahısı verilir:

1. İnək – Süd, ət və dəri üçün yetişdirilən, həmçinin torpağın münbitliyində əhəmiyyətli rolu olan iri otyeyən məməlidir.

2. Qoyun – Yun, ət və süd məhsulları üçün saxlanılan, həm aran, həm dağlıq ərazilərdə uyğunlaşan çoxillik ev heyvanı.

3. Keçi – Çətin relyefli və dağlıq ərazilərdə otlayan, tük və süd məhsullarına görə dəyərləndirilən heyvan növü.

4. At – Əsasən nəqliyyat, əmək və idman məqsədilə istifadə olunan, həmçinin qədimdən bəri insanın ən yaxın köməkçisi sayılan otyeyən məməli.

5. Dəvə – Quraq və yarımsəhra ərazilərə yüksək uyğunlaşan, yükdaşıma və süd məhsulları üçün yetişdirilən iri heyvan.

6. Maral – Geniş meşə və dağlıq zonalarda yaşayan, boynuzları və ətinə görə dəyərli olan vəhşi otyeyən növ.

7. Ceyran – Sürətli və çevik hərəkəti, zərif bədən quruluşu ilə fərqlənən, əsasən düzənlik və yarımsəhra ərazilərdə rast gəlinən otyeyən.

8. Fil – Dünyanın ən böyük quruda yaşayan məməlisi, əsasən tropik meşələrdə və savannalarda bitki örtüyü ilə qidalanır.

9. Kərgədan – Qalın dərili və güclü bədən quruluşuna malik iri otyeyən, əsasən Afrika və Asiya tropik ərazilərində yaşayır.

10. Zebra – Afrika savannalarında rast gəlinən, fərqli zolaqlı dərisi ilə tanınan, sürü halında otlayan vəhşi at növü.

11. Donuz – Yarıvəhşi və evcil variantları olan, müxtəlif bitki və kök sistemləri ilə qidalanan, həm ət, həm də bioloji gübrə mənbəyi kimi dəyərləndirilən heyvan.

12. Ancaq otyeyən olan bəzi quşlar – Qaz, ördək, tovuzquşu, turac və b. əsasən toxum, ot və yarpaqlarla qidalanan quş növləridir.

13. Dağ qoyunu (Muflon) – Qayalıq və dağlıq ərazilərdə yaşayan, əsasən ot, yarpaq və gənc budaqlarla qidalanan vəhşi heyvan.

14. Antilop – Afrika və Asiya düzənlik və savannalarında yaşayan, sürətli və çevik hərəkətə malik, ot, yarpaq və gənc fidanlarla qidalanan növ.

15. Bison və Zubr – Şimali Amerika və Avropa meşələrində yaşayan, iri və güclü bədən quruluşuna malik, əsasən otla qidalanan otyeyənlərdir.

16. Qunduz – Baxmayaraq ki, əsasən ağac qabığı və yarpaqla qidalanır, bu heyvan su hövzələri və meşə ekosistemlərində mühüm rol oynayır.

17. Dəvəquşu – Yalnız ot, toxum və bəzi meyvələrlə qidalanan böyük otyeyən quş növüdür.

18. Kapibara – Dünyanın ən böyük gəmiricisi, əsasən cənub və Mərkəzi Amerikada bataqlıqlarda yaşayır və ot, su bitkiləri ilə qidalanır.

19. Tapir – Cənubi Amerika və Asiyanın rütubətli meşələrində yaşayan, əsasən yarpaq, ot və meyvə ilə qidalanan iri məməli.

20. Dovşan – Geniş coğrafiyada rast gəlinən, sürətlə çoxalan, əsasən ot, yarpaq, tərəvəz və bəzi kök yumruları ilə qidalanan kiçik məməli.

Otyeyən Heyvanların Ekosistemdə Rolu və Təsiri

Otyeyən heyvanlar təbiət ekosisteminin strukturunda və dinamikasında həlledici mövqe tutur. Onların fəaliyyəti bitki biomassanının tənzimlənməsi, otlaqların, meşələrin və savannaların bərpası, torpaq münbitliyinin və su dövriyyəsinin yaxşılaşmasında əsas amillərdən sayılır. Otyeyənlər ekosistemdə əsas enerji ötürücülərindən biri kimi çıxış edir – onlar bitkilərdə toplanan günəş enerjisini növbəti trofik səviyyəyə, yəni yırtıcılara və çürüdücülərə ötürürlər. Onların otlama fəaliyyəti bitki örtüyünün tərkibində və biomüxtəliflikdə sabitlik yaradır, patogenlərin yayılmasının qarşısını alır, hətta bəzi bitki növlərinin çiçəkləməsini və toxum yayılmasını stimullaşdırır. Eyni zamanda, otyeyən heyvanların gübrəsi torpağı mineral maddələrlə zənginləşdirir, mikroorqanizmlərin və başqa canlıların yaşamasına imkan yaradır. Azərbaycanda otyeyən heyvanların təbii populyasiyası, onların miqrasiyası və otlaqlardakı rolu ekoloji tarazlığın qorunması baxımından daima diqqət mərkəzində saxlanılır.

Otyeyən Heyvanların İqlim və Ərazi Şəraitinə Uyğunlaşması

Otyeyən heyvanların müxtəlif iqlim zonalarına və ərazi şəraitinə uyğunlaşması onların dünyada geniş yayılmasının əsas səbəblərindən biridir. Tropik meşələrdə, quru çöllərdə, dağlıq və düzənlik ərazilərdə rast gəlinən müxtəlif növ otyeyənlər yaşadıqları mühitin xüsusiyyətlərinə uyğun bədən quruluşuna, tüklülük dərəcəsinə, rəng və ölçü müxtəlifliyinə malikdir. Dəvə kimi bəzi heyvanlar quraq və səhralıq ərazilərdə suya və qidaya qənaətlə yaşamağa, fil və antiloplar isə sıx meşələrdə və geniş savannalarda müxtəlif bitkilərlə qidalanmağa uyğunlaşıb. Aran və dağ zonasında yaşayan yerli inək, qoyun və at cinsləri də yerli iqlimə uyğun adaptasiya xüsusiyyətləri ilə seçilir. Belə uyğunlaşmalar həm heyvanların sağlamlığının, həm də məhsuldarlığının qorunması baxımından olduqca vacibdir. Kənd təsərrüfatında bu biliklərdən istifadə edərək, yeni cinslərin yaradılması və saxlanılması üçün müasir seleksiya və zoogenetika üsullarına üstünlük verilir.

Otyeyən Heyvanların İnsan Həyatında və Təsərrüfatda Rolu

İnsan tarixinin bütün dövrlərində otyeyən heyvanlar həm təsərrüfat, həm də mədəniyyət baxımından mühüm rol oynayıb. İlk əhliləşdirilmiş heyvanlar məhz otyeyənlər olmuşdur – inək, qoyun, keçi, at, dəvə və s. İnsanlar bu heyvanlardan ət, süd, yun, dəridən istifadə etmiş, onların köməyi ilə əkinçilikdə, yükdaşıma və nəqliyyatda böyük irəliləyişlər əldə etmişlər. Müasir kənd təsərrüfatında otyeyən heyvanlar məhsuldarlığın artırılması, genetik resursların qorunması və kənd yerlərində əhalinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması üçün əsas amillərdəndir. Eyni zamanda, ekoturizm, baytarlıq və təbii sərvətlərin qorunması sahələrində də onların rolu artır. Qədim türk mifologiyasında və Azərbaycan folklorunda otyeyən heyvanlar həm də bərəkət, bolluq və ruzi simvolu hesab edilir. Otyeyən heyvanların iqtisadi və mədəni əhəmiyyəti müasir dövrdə də öz aktuallığını saxlayır.

Azərbaycanda Otyeyən Heyvan Populyasiyaları və Onların Qorunması

Azərbaycanda otyeyən heyvanların geniş yayılması təbii-coğrafi şəraitin müxtəlifliyi və zəngin bitki örtüyü ilə əlaqədardır. Qarabağ atı, yerli cins inəklər, dağ qoyunu, ceyran və bir sıra nadir maral növləri ölkəmizin təbii sərvəti sayılır. Son illər təbii populyasiyaların qorunması, genetik müxtəlifliyin saxlanılması və otlaq sahələrinin davamlı idarə olunması üçün dövlət səviyyəsində bir sıra proqramlar həyata keçirilir. Milli parklar, qoruqlar, elmi-tədqiqat institutları və ictimai təşkilatlar nadir və nəsli kəsilməkdə olan otyeyən heyvanların müdafiəsi, süni artımı və yenidən təbii mühitə qaytarılması istiqamətində müxtəlif tədbirlər görür. Eyni zamanda, baytarlıq xidmətlərinin səviyyəsi artırılır, fermerlərə müasir texnologiyalar və maarifləndirici layihələr təqdim edilir. Bu fəaliyyətlər Azərbaycanda ekoloji tarazlığın qorunması, təbii sərvətlərin səmərəli idarə olunması və kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafı üçün əhəmiyyətlidir.

Otyeyən heyvanlar dünyanın hər yerində ekosistemin əsas tənzimləyici qüvvələrindən, insan cəmiyyətinin isə əsas dəstəkçilərindən biridir. Onların təbii və kənd təsərrüfatı sahəsindəki rolu, biomüxtəlifliyin qorunmasındakı əhəmiyyəti və ekosistemdə enerji dövriyyəsinin təmin edilməsindəki funksiyası daim aktualdır. Müasir dövrdə otyeyən heyvanların populyasiyalarının qorunması, məhsuldarlığının artırılması, yeni cinslərin seleksiyası və onların ekoloji balansın qorunmasında iştirakı elmi və praktiki baxımdan mühüm məsələlərdəndir. Ətraf mühitin qorunması və dayanıqlı inkişaf üçün otyeyən heyvanlar və onların yaşayış mühitinin davamlılığı təmin olunmalıdır. Bu sahədə maarifləndirici tədbirlər, ekoloji monitorinq və baytarlıq xidmətlərinin səviyyəsinin artırılması gələcək nəsillər üçün sağlam təbiətin qorunmasına kömək edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar