“Özül” Sözünün Mənası: Tarixi, Leksik, İctimai Aspektlər

“Özül” sözü Azərbaycan dilində həm məcazi, həm də birbaşa mənada istifadə olunan və çox qatlı semantik yükə malik olan ifadələrdən biridir. Bu söz, əsasən, bir obyektin, strukturun, ideyanın və ya anlayışın dayandığı, möhkəmliyini və davamlılığını təmin edən baza, təməl, başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilir. Müasir dövrdə “özül” ifadəsi müxtəlif sahələrdə – memarlıqda, elmdə, cəmiyyətdə, psixologiyada, fəlsəfədə və gündəlik həyatımızda geniş şəkildə işlədilir. Sözün leksik mənası, etimoloji kökü, tarixi istifadəsi və cəmiyyətə təsiri, onun çoxşaxəli dəyərlərinin açılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan dilinin lüğətlərində “özül” əsasən “bir şeyin başlanğıc təməli, bünövrəsi, möhkəm dayağı” kimi izah edilir. Bu ifadə həm maddi, həm də mənəvi anlamda işlədilə bilər. Məsələn, “evin özülü”, “elm özülü”, “dostluğun özülü” kimi deyimlərdə “özül” həm fiziki strukturun əsas hissəsi, həm də dəyərlərin, prinsiplərin təməli kimi başa düşülür. Bu baxımdan, “özül” yalnız texniki termin deyil, eyni zamanda dilimizin fəlsəfi-ictimai yükünü daşıyan vacib sözlərdən biridir. Cəmiyyətin, ailənin, münasibətlərin, mədəniyyətin, hətta şəxsi inkişafın dayandığı baza, ən əvvəl özül kimi təsəvvür olunur və bu baxışdan yanaşdıqda, hər bir uğurun, stabilliyin və davamlılığın kökündə “özül” dayanır.

“Özül” Sözünün Etimologiyası və Leksik Araşdırması

“Özül” sözünün etimoloji mənşəyi qədim türkdilli xalqlara qədər gedib çıxır. Bu sözün kökü “öz” və “-ül” əlavəsindən ibarət olub, qədim mənbələrdə bünövrə, başlanğıc, təməl mənalarını ifadə edib. Ədəbiyyatlarda “öz” kökü “əsas, mahiyyət, kök” mənasında işlədilib, “-ül” isə türkcədə geniş yayılmış, təsdiqləyici və təsviredici sonluq rolunu oynayıb. Sonrakı dövrlərdə “özül” sözü müxtəlif dillərdə – xüsusən də Azərbaycan və Anadolu türkcəsində – fərqli formalarda qorunub saxlanılıb. Qədim dastanlarda, ata sözlərində və klassik ədəbiyyatda “özül” daim bir nəyinsə başlanğıcı, bünövrəsi və əsası kimi çəkilib. Məsələn, “Evin özülü möhkəm olmazsa, divarı tez uçur” kimi deyimlər xalq arasında geniş yayılıb və dilimizin leksik xəzinəsində mühüm yer tutub.

Müasir Azərbaycan dilində “özül” sözü lüğətlərdə əsasən iki formada qeyd edilir: birinci – maddi əşyanın, tikilinin, binanın təməli, ikinci – qeyri-maddi bir anlayışın əsas dayağı, bünövrəsi. Leksikoloji cəhətdən “özül” sinonim olaraq “təməl”, “baza”, “əsas”, “bünövrə”, “fundament” kimi sözlərlə yanaşı işlədilə bilər. Fərqli kontekstdə bu söz həm məcaziləşir, həm də birbaşa fiziki məna daşıyır. Sözün fəlsəfi və psixoloji aspektləri də onun cəmiyyətdəki və dildəki mövqeyini daha da gücləndirir.

“Özül”ün Memarlıq və Mühəndislikdə Tətbiqi

“Özül” ən klassik və birbaşa mənasını memarlıq və inşaat sahəsində tapır. Hər bir tikili – ev, bina, körpü və s. – öz möhkəmliyini, davamlılığını və uzunömürlülüyünü məhz özülün gücü və düzgün inşasından alır. İnşaatda özül əsas yükü, yəni tikilinin ağırlığını torpağa ötürən, binanın stabilliyini və zəlzələyə, digər təbii təsirlərə davamlılığını təmin edən əsas hissədir. Özül tikintisinin texnologiyası, material seçimi, dərinliyi və ölçüləri layihənin növünə, torpaq strukturuna və bölgənin seysmik vəziyyətinə uyğun müəyyənləşdirilir. Hətta ən müasir göydələnlər, körpülər və kompleks binalar belə məhz güclü və düzgün salınmış özülə borcludur.

Azərbaycan memarlığında da özülə həmişə xüsusi diqqət yetirilib. Tarixi abidələrin, qalaların, karvansarayların və məscidlərin indiyədək möhkəm dayanmasının əsas səbəbi onların güclü və düzgün qurulmuş özülünün olmasıdır. Hər bir inşaat mütəxəssisi üçün əsas prinsip budur: zəif özül üzərində heç vaxt möhkəm bina qurmaq mümkün deyil. Bu həqiqət, təkcə texniki reallıq kimi deyil, həm də fəlsəfi, həyati həqiqət kimi dəyərləndirilir.

Mədəniyyət, Fəlsəfə və Ədəbiyyatda “Özül”ün Yeri

Azərbaycan xalqının mentalitetində və mədəni dəyərlərində “özül” anlayışı həmişə yüksək qiymətləndirilib. Xalq ədəbiyyatında, atalar sözlərində, nağıllarda və rəvayətlərdə “özül” bəzən həyatın, ailənin, dostluğun, sevginin və hətta bütöv bir xalqın gələcəyinin bünövrəsi kimi simvollaşdırılıb. “Ailənin özülü hörmət, sevgi və sədaqətdir”, “Elm təhsilin özülüdür” kimi ifadələr sadəcə məcazi deyim deyil, həm də dərin mənəvi məna daşıyan hikmətlərdir.

Fəlsəfi ədəbiyyatda “özül” bəzən insan həyatının mənasını, insanın xarakterinin formalaşmasında əsas rol oynayan ilkin dəyərləri, şəxsiyyətin bünövrəsini ifadə edir. Böyük filosoflar və psixoloqlar qeyd ediblər ki, insanın həyatda dayanıqlı, xoşbəxt və uğurlu olması üçün onun mənəvi, əxlaqi, psixoloji və sosial özülünün möhkəm olması vacibdir. Klassik və müasir ədəbiyyatda “özül” obrazı ailə, dostluq, cəmiyyət və dövlət münasibətlərinin əsasını təşkil edən prinsip kimi geniş işlədilir.

Sosial Münasibətlərdə və Şəxsi İnkişafda “Özül”ün Rolu

Sosial həyatımızda da “özül” anlayışı böyük önəm daşıyır. Hər bir uğurlu münasibətin, ailənin, dostluğun, əməkdaşlığın və kollektiv fəaliyyətin dayanıqlı və etibarlı olması üçün ortaq dəyərlər, qarşılıqlı inam, dürüstlük və hörmət kimi özül prinsiplərinə ehtiyac var. Hətta sosial institutların – məktəb, universitet, dövlət qurumları və s. – möhkəm və sarsılmaz şəkildə inkişafı üçün hüquqi, mənəvi və təşkilati özül vacibdir. Əgər bu bünövrə zəifdirsə, hər bir sistem sonda dağıla və ya sabitliyini itirə bilər.

Şəxsi inkişafda isə “özül” insanın xarakterinin, dünya görüşünün, davranışlarının və qərarlarının formalaşdığı ilkin dəyərlər, prinsiplər və həyat təcrübələridir. Psixoloji tədqiqatlarda qeyd edilir ki, uşaqlıq dövründə formalaşan ailə dəyərləri, sosial münasibətlər və ilk təcrübələr insanın gələcəkdə özünü necə aparacağının, hansı uğur və ya uğursuzluqlara imza atacağının əsas “özül”ünü təşkil edir. Bu baxımdan, valideynlərin və müəllimlərin verdiyi tərbiyə, cəmiyyətin qoyduğu mənəvi qaydalar və sosial norma və dəyərlər insan həyatının sabit, möhkəm və dayanıqlı olması üçün vacibdir.

“Özül” Sözünün Dilçilikdə və Terminologiyada Rolu

Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında “özül” sözünün xüsusi çəkisi var. Bu termin təkcə məişət və texniki danışıqda deyil, həm də dilçilik, terminologiya və semantika sahələrində geniş istifadə olunur. Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında, yeni sözlərin yaranmasında və terminoloji bazanın zənginləşməsində “özül” kimi köklü və mənalı sözlər əsas rol oynayır. Dilçilikdə “özül” həm söz yaradıcılığı prosesində (məsələn, yeni anlayışların təsvirində), həm də kök və törəmə sözlərin qurulmasında baza rolunu oynayır. Terminoloji leksikonda isə, “özül” çox vaxt layihələrin, nəzəriyyələrin, metodologiyaların əsas bazasını, ilkin prinsiplərini, nəzəri özəklərini ifadə edir. Bu mənada “özül” sözü dilin və elmin inkişafında strateji və daşıyıcı funksiya yerinə yetirir. Akademik məqalələrdə, elmi əsərlərdə, ali məktəb dərsliklərində “özül” termini bir çox fundamental anlayışların əsasını açıqlamaq üçün istifadə olunur. Beləliklə, “özül” həm sözün birbaşa, həm də terminoloji dəyəri ilə Azərbaycan dilinin elmi-nəzəri səviyyəsinin artmasında aparıcı elementlərdəndir.

“Özül”ün Azərbaycan Folklorunda və Simvolik Düşüncədə Yeri

Azərbaycan xalqının folklor ənənələrində və simvolik düşüncəsində “özül” anlayışı xüsusi yer tutur. Nağıllarda, atalar sözlərində, xalq mahnılarında “özül” çox vaxt sabitlik, güvən, möhkəmlik və başlanğıc rəmzi kimi işlədilir. Xalq arasında “Bünövrəsi möhkəm olanın həyatı da sabit olar” və ya “Əməlin özülü vicdandır” kimi ifadələr dərin mənəvi mesaj daşıyır. Folklor nümunələrində “özül” bəzən ailənin, bəzən böyük bir obanın və ya elin dayanıqlı gələcəyinin əsas simvoluna çevrilir. Hətta toy və quruluş mərasimlərində belə, bəzən ilk daşın, ilk əşyanın yerə qoyulması “özül” adlanır və bu, bir növ uğur, bərəkət və rifah arzusu ilə müşayiət olunur. Simvolik baxımdan isə, insan ömrü, həyat yolu, xoşbəxtlik və firavanlıq da çox vaxt “özül” üzərində qurulan sistemlər kimi şərh edilir. Beləliklə, folklorda “özül” yalnız texniki və ya məişət termini deyil, həm də ruhun, mənəviyyatın və ənənənin ayrılmaz bir rəmzi kimi yaşayır.

“Özül” Sözünün Müasir İstifadə Forması və Dilimizdəki Yeri

Müasir dövrdə “özül” sözü gündəlik danışıqda və rəsmi sənədlərdə, elmi məqalələrdə, jurnalistikanın müxtəlif sahələrində və sosial mediada geniş istifadə olunur. Texniki kontekstdə “binanın özülü”, “layihənin özülü”, “platformanın özülü” kimi ifadələrlə rastlaşmaq mümkündür. Eyni zamanda, “uğurun özülü zəhmətdir”, “tərəqqinin özülü elmdir”, “ictimaiyyətin özülü dürüstlükdür” kimi məcazi və motivasiyaedici deyimlər də aktualdır. Hər bir insanın şəxsi təcrübəsində də “özül” anlayışı zamanla formalaşır və dəyişir; yeni bilik və bacarıqlar, həyat təcrübələri və qarşıya qoyulan məqsədlər bu bünövrəni möhkəmləndirir.

Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında “özül” sözü öz dərinliyi və çoxşaxəliliyi ilə seçilir. O, həm qrammatik baxımdan, həm də semantik cəhətdən ən çox işlədilən, ən aktual ifadələrdən biridir. Dilimizin inkişafında, xalqımızın həyat tərzində və dəyərlər sistemində “özül” hər zaman əsas sütunlardan biri olmuş və olacaq.

“Özül” sözü Azərbaycan dilində yalnız texniki və ya konkret bir anlayışı deyil, bütöv bir fəlsəfi, psixoloji, mədəni və sosial anlamlar sistemini əhatə edir. Hər bir uğurun, inkişafın, sabitliyin və dayanıqlığın kökündə məhz düzgün və möhkəm “özül” dayanır. Dilimizdə və cəmiyyətimizdə bu anlayış həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə həyatın davamlılığını, gücünü və mənəvi bütövlüyünü təcəssüm etdirir. İstər fiziki bir tikilinin, istərsə də mənəvi bir dəyərin, münasibətin və ya ideyanın əsasını düzgün qoymaq, gələcək uğurlar üçün ən etibarlı bünövrədir. Hər bir şəxs, ailə, cəmiyyət və dövlət məhz öz “özül”ünə nə qədər diqqət ayırırsa, o qədər də davamlı, möhkəm və inkişaf etmiş olur. “Özül” sözünün mənası və yeri Azərbaycan dilində və xalq şüurunda həmişə xüsusi dəyərə sahib olaraq qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar