Dünyanın müxtəlif bölgələrində baş verən müharibələr, etnik toqquşmalar, siyasi təqiblər və təbii fəlakətlər zaman-zaman milyonlarla insanın doğma yurdunu tərk edib başqa diyarlarda sığınacaq axtarmasına səbəb olub. Qaçqın termini ilk baxışda yalnız hüquqi və ya siyasi məna kəsb etsə də, əslində, bu sözün arxasında bəzən bütöv nəsillərin acı taleyi, unudulmaz həyat hekayələri, dağıdılmış ailələr və pozulmuş insan haqları dayanır. Azərbaycanın XX əsr tarixində də qaçqınlıq problemi, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi fonunda, kütləvi xarakter alıb və hələ də sosial, iqtisadi, mənəvi və mədəni həyatımıza ciddi təsir göstərməkdədir.
Qaçqın olmaq sadəcə status deyil, həm də insanın yaddaşında və kimliyində iz buraxan bir həyat təcrübəsidir. İnsan cəmiyyətinin əsrlər boyu üzləşdiyi bu fenomen, sosial ədalət, beynəlxalq hüquq, dövlətlərin məsuliyyəti və bütövlükdə bəşəriyyətin vicdanı ilə bağlı suallar doğurur. Qaçqınlıq anlayışının mahiyyəti və ictimai təsiri nə qədər dərin araşdırılsa, bir o qədər insan psixologiyasına və dövlət siyasətinə təsir edən bir fenomen kimi diqqət çəkir.
Qaçqın nədir? Hüquqi və sosial baxış
Qaçqın – doğma vətənindən, yaşadığı ərazidən zorla köçürülən, müharibə, silahlı toqquşma, təqib, işğal və ya digər zorakı hadisələr nəticəsində mülkiyyətindən, hüquqlarından, bəzən isə vətəndaşlığından məhrum olan şəxsdir. Bu insanlar öz ölkəsində və ya digər ölkədə sığınacaq tapmağa məcbur olurlar. Beynəlxalq hüquqa əsasən, qaçqın statusu 1951-ci il Qaçqınların Statusu haqqında Cenevrə Konvensiyası və 1967-ci il Protokoluna görə müəyyən olunur.
Azərbaycan kontekstində qaçqın dedikdə, əsasən, Ermənistan və digər ölkələrdən zorla çıxarılan, öz tarixi torpaqlarından didərgin salınan, etnik və siyasi səbəblərlə vətənindən uzaq düşən insanlar nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar da qaçqın statusunun tanınmasında ciddi hüquqi kriteriyalara əsaslanır.
Cədvəl: Qaçqın və məcburi köçkün anlayışının fərqləri
| Anlayış | Qısa təsvir |
|---|---|
| Qaçqın | Xarici ölkədən gələn, ölkəsində təhlükədə olan şəxs |
| Məcburi köçkün | Öz ölkəsinin daxilində, lakin daimi yaşayış yerindən zorla köçürülən şəxs |
Bu fərq bəzən gündəlik dildə nəzərə alınmasa da, beynəlxalq hüquqda olduqca vacib hesab olunur.
Qaçqınlıq səbəbləri və əsas yaranma mexanizmləri
Qaçqınlığın yaranmasının kökündə çoxlu sayda faktor dayanır. Ən geniş yayılmış səbəblər bunlardır:
- Müharibələr və silahlı münaqişələr: Ənənəvi və qeyri-ənənəvi müharibələr, etnik və dini toqquşmalar, terror aktları.
- Siyasi təqiblər: Müxtəlif siyasi rejimlərdə fərqli düşüncəyə, inanca, fəaliyyətə görə insanlara təzyiq, həbs, hətta ölüm təhlükəsi.
- Etnik və dini zəmində ayrı-seçkilik: Etnik və dini azlıqlara qarşı diskriminasiya, deportasiya və soyqırımı.
- Təbii fəlakətlər və iqlim dəyişikliyi: Zəlzələ, sel, yanğın, quraqlıq və iqlim dəyişiklikləri nəticəsində məcburi köçlər.
- İqtisadi çətinliklər: Bəzən qaçqınlar yoxsulluq və iqtisadi çöküş səbəbindən də doğma yurdlarını tərk etməyə məcbur olurlar.
Bütün bu faktorlar bir-biri ilə sıx əlaqəli ola bilər və bir ərazidə qaçqınlıq dalğasına çevriləndə fəsadların miqyası daha da böyüyür.
Qaçqınlıq fenomeninin tarixi inkişafı
Qaçqınlıq bəşəriyyətin tarixi ilə eyni yaşıd bir problemdir. Hələ qədim zamanlarda da xalqlar arasında müharibə və istilalar zamanı bir ərazidən digərinə kütləvi köçlər baş verib. Orta əsrlərdə, Avropada, Asiyada və Yaxın Şərqdə milyonlarla insan dini və etnik ayrı-seçkilik nəticəsində öz evindən didərgin düşüb.
XX əsr isə qaçqınlığın miqyas və faciə baxımından ən dəhşətli dövrü olub. Birinci və İkinci Dünya Müharibələri, SSRİ-nin dağılması, Balkanlarda, Afrikada və Yaxın Şərqdə baş verən münaqişələr, Cənubi Qafqazda isə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi milyonlarla insanın taleyini kökündən dəyişib. Azərbaycan üçün ən ağır dövrlərdən biri 1988-ci ildən başlayaraq Ermənistan tərəfindən həyata keçirilən etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində 250 mindən artıq soydaşımızın öz doğma yurdlarından qovulmasıdır.
Qaçqın statusunun hüquqi və sosial nəticələri
Qaçqın statusunun rəsmi tanınması insan üçün bir sıra hüquqi və sosial imkanlar açır. Bura, beynəlxalq hüququn qoruması, müvəqqəti və ya daimi sığınacaq, bəzi hallarda vətəndaşlıq, təhsil və səhiyyə hüququ, hüquqi yardım və iş imkanları daxildir. Amma praktika göstərir ki, bu imkanlar çox zaman yalnız kağız üzərində qalır, real həyatda isə qaçqınlar bəzən ayrı-seçkiliyə, hüquq pozuntularına və sosial təcridə məruz qalır.
Azərbaycan qaçqınlarının böyük bir hissəsi illərlə çadır şəhərciklərində, sonra isə qəsəbələrdə, sosial və iqtisadi çətinliklərlə yaşayıb. Dövlətin dəstəyi və beynəlxalq yardım proqramlarının rolu böyükdür, amma qaçqınlıq psixoloji və mədəni baxımdan ağır travmadır.
Qaçqınlığın psixoloji, sosial və mədəni fəsadları
Qaçqınlıq təkcə fiziki məkanın dəyişməsi deyil, həm də insan psixologiyasında dərin izlər buraxan bir prosesdir. Yurd-yuvasından zorla ayrılan insanlar, xüsusilə uşaqlar və qadınlar, ağır psixoloji travma yaşayır, adaptasiya və yeni şəraitə uyğunlaşmaqda ciddi problemlərlə üzləşir.
Sosial baxımdan qaçqınlar yeni mühitdə iş tapmaqda, təhsil almaqda, cəmiyyətə inteqrasiya etməkdə çətinlik çəkir. Onlar bəzən yerli əhali tərəfindən yad kimi qəbul edilir, sosial imkanlardan məhrum olur və sanki öz doğma yurdlarında da “yad” hiss edirlər.
Mədəni fəsadlar da qaçqınlıqla sıx bağlıdır. Çox zaman milli kimlik, adət-ənənə, dil və mədəni irs dağılır, köçürülmə nəticəsində müxtəlif nəsillər arasında ünsiyyət və əlaqə zəifləyir. Bu isə uzunmüddətli sosial və mədəni asimilyasiyaya, bəzən isə mədəniyyətin unudulmasına səbəb olur.
Qaçqınların hüquqlarının müdafiəsi və dövlət siyasəti
Dövlət və beynəlxalq ictimaiyyət qaçqınların hüquqlarını qorumaq üçün müxtəlif mexanizmlər yaradıb. Azərbaycanda Prezidentin yanında Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi, BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, müxtəlif QHT-lər və donor qurumlar qaçqınların sosial müdafiəsi, mənzil, təhsil, səhiyyə və iş imkanlarının artırılması üçün fəaliyyət göstərir.
Qaçqınların hüquqi müdafiəsi Cenevrə Konvensiyası, Azərbaycanın milli qanunvericiliyi və müxtəlif ikitərəfli razılaşmalarla təmin edilir. Amma həqiqi və daimi həll qaçqınların öz doğma yurdlarına, təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə qayıtması ilə mümkündür.
Cədvəl: Qaçqınlara dövlət və beynəlxalq səviyyədə göstərilən əsas dəstək mexanizmləri
| Dəstək növü | Qısa təsvir |
|---|---|
| Mənzil | Qaçqınlar üçün tikilən evlər, qəsəbələr, müvəqqəti sığınacaqlar |
| Sosial yardım | Maddi yardım, qida və gündəlik ehtiyacların ödənməsi |
| Təhsil və səhiyyə | Pulsuz təhsil, tibbi xidmət, psixoloji dəstək |
| Hüquqi yardım | Statusun tanınması, sənədləşmə, vətəndaşlıq hüquqları |
Qaçqınlıq probleminin həlli yolları və çağırışlar
Qaçqınlıq qlobal miqyasda həllini gözləyən problemlərdən biridir. Dünya üzrə qaçqınların sayı 110 milyonu keçib və bu rəqəm ilbəil artır. Qarşısını almaq üçün əsas hədəf müharibə və zorakılığın aradan qaldırılması, sülhün və sabitliyin bərqərar olunmasıdır. Eyni zamanda, qaçqınların cəmiyyətə inteqrasiyası, onlara bərabər imkanlar yaradılması, təhsil və işə çıxış imkanlarının artırılması prioritet sayılır.
Qaçqınların həyat hekayəsi, onların mədəni irsi və insanlıq üçün daşıdıqları dəyər heç zaman unudulmamalıdır. Onlar təkcə rəqəm və statistika deyil, hər biri öz ailəsini, yurdunu, arzularını və xatirələrini itirmiş insandır.
Qaçqınlıq insan həyatında dərin izlər buraxan, həm fərdi, həm də cəmiyyət üçün böyük sınaq olan sosial və hüquqi hadisədir. Qaçqınlar öz yurdlarından ayrı düşsələr də, onların hüquq və ləyaqətinin qorunması bütün dünyanın məsuliyyətidir. Sülhün və sabitliyin təmin olunduğu, insanların təhlükəsiz şəraitdə yaşadığı bir gələcək naminə, hər bir cəmiyyət və dövlət bu məsələyə həssas yanaşmalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qaçqın – müharibə, zorakılıq, etnik və ya dini təqib, işğal və digər təhlükələr səbəbindən öz vətənini və ya daimi yaşayış yerini tərk etməyə məcbur olan və başqa ölkədə sığınacaq axtaran şəxsdir.
Qaçqın başqa bir ölkəyə sığınacaq üçün köçən şəxsdir, məcburi köçkün isə öz ölkəsinin daxilində, lakin yaşadığı ərazini zorla tərk etmiş şəxsdir.
Qaçqın statusu BMT-nin Qaçqınların Statusu haqqında Cenevrə Konvensiyasına və yerli qanunvericiliyə əsasən müəyyən edilir. Rəsmi müraciət və yoxlama prosesindən sonra status təsdiqlənir.
Qaçqınlar sığınacaq, hüquqi müdafiə, təhsil, səhiyyə, sosial təminat, iş və bəzən vətəndaşlıq hüququ əldə edə bilər. Hüquqlar ölkənin və beynəlxalq qanunların təminatına əsaslanır.
Qaçqınlar mənzil, iş, sosial inteqrasiya, psixoloji travma, hüquqi problemlər və bəzən diskriminasiya ilə üzləşirlər. Çox vaxt maddi və mənəvi dəstəyə ehtiyacları olur.
Azərbaycanda qaçqınlara dövlət, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən mənzil, sosial yardım, təhsil, səhiyyə və hüquqi dəstək göstərilir. Dövlət xüsusi proqramlar vasitəsilə onların sosial müdafiəsini təmin edir.
Qaçqınlıq probleminin həlli üçün əsas yollar münaqişələrin və zorakılığın aradan qaldırılması, sülh və sabitliyin bərqərar olması, qaçqınların hüquqlarının təmin olunması və onların yurdlarına təhlükəsiz qayıdış imkanının yaradılmasıdır.
Qaçqınlar yurd-yuvasından uzaq düşdükləri üçün mədəniyyətlərini, adət-ənənələrini və dilini itirmək, ağır psixoloji travma, sosial təcrid və uyğunlaşma çətinlikləri ilə qarşılaşırlar.
BMT-nin məlumatına görə, hazırda dünyada 110 milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkün var və bu rəqəm illər üzrə artmaqda davam edir.
Qaçqın statusu insana beynəlxalq hüququn müdafiəsini, müvəqqəti və ya daimi sığınacaq, təhsil, tibbi xidmət, hüquqi yardım və bəzən yeni ölkədə yaşayış hüququ verir.
