Qəcələ Quşu (Sağsağan): Bioloji Xüsusiyyətləri, Yaşayış Mühiti

Qəcələ, elmi adı ilə Pica pica olan sağsağanlar, Azərbaycan təbiətinin ən parlaq və maraqlı nümayəndələrindən biridir. Bu quşun yerli adı kimi “qəcələ”, “qaçala”, “qacaq” və bəzən də “sağsağan” formaları istifadə edilir. Onlar yalnız rəngarəng görünüşləri ilə deyil, həm də davranışları, zəka səviyyələri, ətraf mühitə adaptasiyaları və folklordakı yeri ilə seçilir. Qəcələ həm kənd yerlərində, həm də şəhər ətrafında tez-tez rast gəlinən quş növüdür və Azərbaycanda bu quşla bağlı bir çox maraqlı inanclar, atalar sözləri və nağıllar yaranıb. Qəcələnin xarakterik səsi, parlaq qara-ağ lələkləri, uzun quyruğu, çevikliyi və fərqli davranışları insanları daim maraqlandırıb. Onlar həm də ekologiyada vacib rol oynayan canlılardandır, çünki zərərvericilərin azalmasında, müxtəlif toxumların yayılmasında və təbiətdə bioloji tarazlığın qorunmasında iştirak edirlər.

Qəcələnin bioloji xüsusiyyətləri

Qəcələ, Corvidae (qarğaquşlar) fəsiləsinin nümayəndəsi kimi, orta ölçülü, incə bədən quruluşuna və uzun, pilləli quyruğa malikdir. Ən əsas ayırdıcı cəhəti bədəninin kontrast qara və ağ rəngli lələklərlə örtülməsi, başının və sinəsinin isə parlaq qara, yaşıl və bənövşəyi metal parıltılı olmasıdır. Qanadlarının üst hissəsində və quyruğunda da yaşıl-mavi parıltılar müşahidə edilir. Qəcələnin uzunluğu 40-48 sm, çəkisi 200-250 qram, qanad açımı isə 50-60 sm olur. Dişi və erkəklər görünüşcə demək olar ki, fərqlənmir.

Beyinlərinin bədənlərinə nisbətən böyük olması, inkişaf etmiş yaddaş və öyrənmə qabiliyyəti ilə seçilmələri onları digər quşlardan fərqləndirir. Sağsağanlar alətlərdən istifadə edə bilmələri, problemləri həll etmələri və hətta özlərini güzgüdə tanıya bilmələri ilə də alimlərin maraq dairəsindədir.

Qəcələnin yayılma arealı və yaşayış mühiti

Qəcələ (sağsağan) geniş arealda yayılıb. O, əsasən Avropa, Asiya və Şimali Afrikanın müxtəlif iqlim zonalarında rast gəlinir. Azərbaycanda isə düzənliklərdə, meşə kənarlarında, çay vadilərində, park və bağlarda, həmçinin şəhər ətrafı məhəllələrdə, kəndlərdə çoxluq təşkil edir.

Qəcələ adaptasiya qabiliyyəti yüksək olan növdür və insan təsərrüfatına, urbanizasiyaya asanlıqla uyğunlaşa bilir. Ağaclarda və ya hündür kolların üzərində özlərinə yuva qururlar. Onlar müxtəlif iqlim şəraitinə dözümlü olduqları üçün ilin hər fəslində Azərbaycanda müşahidə oluna bilər.

Qəcələnin qidalanma vərdişləri

Qəcələ omnivordur, yəni həm heyvani, həm də bitki mənşəli qidalarla qidalanır. Onların əsas menyusuna böcəklər, sürfələr, həşəratlar, tırtıllar, kiçik onurğalılar, quş yumurtaları və bəzən balalar, müxtəlif toxumlar, meyvələr, giləmeyvələr və insan fəaliyyətindən qalan qida qırıntıları daxildir.

Qəcələlər çox ağıllı və ehtiyatlı axtarıcıdırlar, qidanı tez tapmaq və gizlətmək vərdişinə malikdirlər. Bəzən qidanı sonradan istifadə etmək üçün torpaqda, ağac dəliklərində və ya müxtəlif gizli yerlərdə saxlayırlar. Bu xüsusiyyətləri onların qış fəslində də asanlıqla sağ qalmasını təmin edir.

Qəcələnin çoxalması və yuvalama xüsusiyyətləri

Çoxalma dövrü əsasən yaz aylarına təsadüf edir. Erkək və dişi quşlar cütləşmə dövründə birlikdə yuva qururlar. Yuvaları adətən hündür ağaclarda, bəzən elektrik dirəklərində və ya binaların üstündə olur. Yuva əsasən budaq, torpaq, quru ot və bəzən müxtəlif məişət əşyalarının qırıntılarından ibarət olur.

Dişi qəcələ 5-8 ədəd yumurta qoyur. Yumurtalar ağ-qəhvəyi, ləkəli olur və dişi təxminən 16-21 gün ərzində yumurtaların üstündə oturur. Yumurtadan çıxan balalar əvvəl ananın və atanın gətirdiyi qida ilə bəslənir. Balalar təxminən 25-30 gün sonra yuvanı tərk edirlər. Qəcələlər ildə bir dəfə bala verirlər, bəzən əlverişli şəraitdə ikinci dəfə də bala çıxarırlar.

Qəcələ quşunun davranış və sosial xüsusiyyətləri

Qəcələlər son dərəcə sosial, ağıllı və maraqlı davranışlara malikdirlər. Onlar kiçik qruplar və ya ailələr şəklində hərəkət edə bilirlər, bəzən isə çoxlu sayda sürü şəklində toplanırlar. Əraziyə nəzarət etmək, təhlükəyə qarşı “səsli xəbərdarlıq” vermək kimi xüsusiyyətləri ilə seçilirlər.

Qəcələ insanlara qarşı ehtiyatlı, lakin maraqlı və cəsarətli olur. Onlar tez öyrənir, təhlükəni qiymətləndirir və müxtəlif situasiyalarda ağıllı strategiya seçə bilirlər. Bəzən digər quşların yuvalarına yaxınlaşır, yem axtarır, hətta quşların yumurtalarını oğurlayır. Onların səsi bərk və cingiltilidir, təhlükə zamanı digər quşları da xəbərdar edə bilir.

Qəcələ Azərbaycan folklorunda və inanclarda

Qəcələ Azərbaycan xalqının şifahi xalq ədəbiyyatında, nağıllarında, atalar sözlərində və inanc sistemində xüsusi yer tutur. Sağsağan, xüsusilə kənd yerlərində “uğur quşu” hesab edilir. İnanclara görə, evin damına və ya həyətə qəcələ qonarsa, yaxşı xəbər və ya qonaq gələcəyi düşünülür. Bəzi bölgələrdə isə sağsağanların səs-küylü olması evdə söz-söhbət olacağına işarə kimi yozulur.

Folklorda qəcələ ağıllı, hiyləgər və çevik quş kimi təsvir olunur. “Sağsağan kimi qarıldamaq”, “qəcələ kimi tez tərpənmək” və sair deyimlər gündəlik nitqimizdə geniş yer alıb. Sağsağanlar bəzən uşaq nağıllarında əsas qəhrəman, bəzən isə “oğru” obrazı kimi təqdim olunur.

Qəcələnin ekoloji rolu və təbiətdə əhəmiyyəti

Qəcələlər təbiətdə bioloji tarazlığın qorunmasında mühüm rol oynayır. Onlar zərərverici həşəratların, böcəklərin sayını azaldır, toxumların və giləmeyvələrin yayılmasına kömək edir. Bu quşların bir çox zərərli həşəratlarla qidalanması kənd təsərrüfatı üçün faydalıdır.

Eyni zamanda qəcələlər təbiət zəncirində həm yırtıcı, həm də ov olaraq rol alır. Onların çoxalması və populyasiyasının stabilliyi ətraf mühitin sağlamlığına dəlalət edir. Ekosistemlərin sabit qalması üçün qəcələ və digər quş növlərinin qorunması vacibdir.

Qəcələ ilə bağlı elmi araşdırmalar və müasir təhdidlər

Son illərdə alimlər sağsağanların, o cümlədən qəcələlərin zəkası, yaddaşı və adaptasiya qabiliyyəti barədə çoxsaylı tədqiqatlar aparırlar. Bu quşlar problemləri həll etmə, alət istifadə etmək, yaddaşda qida yerlərini saxlamaq kimi bacarıqlarla seçilirlər.

Bununla yanaşı, urbanizasiya, pestisidlərin istifadəsi, meşə və yaşıl ərazilərin azalması qəcələ populyasiyasına mənfi təsir göstərə bilər. Azərbaycanda bu quş növünün qorunması üçün maarifləndirmə tədbirləri, yaşıl zonaların bərpası və təbii yaşayış yerlərinin mühafizəsi önəmlidir.

Qəcələ quşunun Azərbaycanda qorunması və gələcək perspektivlər

Azərbaycanda qəcələ quşları geniş yayılsa da, onların qorunması, xüsusən urbanizasiya və kənd təsərrüfatında pestisidlərin geniş istifadəsi fonunda vacibdir. Qəcələlərin təbii yaşayış mühitlərinin qorunması, onların qida bazasının zənginləşdirilməsi və maarifləndirmə işləri aparılması bu növün uzunmüddətli yaşaması üçün əsas tədbirlərdəndir.

Uşaqlar və gənclər üçün təbiət dərslərində, ekoloji tədbirlərdə qəcələ kimi yerli quş növlərinin öyrədilməsi, onların təbiətə faydalı rolunun göstərilməsi vacibdir. Elm adamları və ekoloqlar tərəfindən aparılan müasir araşdırmalar qəcələ və digər qarğaquşların təbiətdəki unikal rolunu daha geniş təbliğ etməyə imkan yaradır.

Qəcələ (sağsağan) Azərbaycan təbiətinin, mədəniyyətinin və ekoloji mühitinin ayrılmaz hissəsidir. Onun zəkası, çevikliyi, sosial davranışları və folklordakı yeri bu quşu fərqləndirir. Qəcələ həm təbiətin qorunmasında, həm də kənd təsərrüfatında faydalı canlıdır. Bu gözəl quşun yaşadığı mühitin mühafizəsi, onun populyasiyasının sabit qalması və əhalidə bu canlıya qarşı pozitiv münasibətin formalaşması ölkəmiz üçün mühüm ekoloji və mədəni missiyadır. Gələcək nəsillər üçün də qəcələnin əhəmiyyəti daim aktual qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar