Müasir cəmiyyətin inkişafında və vətəndaş fəallığının təşviqində qeyri-hökumət təşkilatları (QHT-lər) xüsusi yer tutur. QHT-lər dövlətin və özəl sektorun alternativi kimi, sosial, humanitar, ekoloji, hüquqi, mədəni və digər sahələrdə vətəndaş təşəbbüslərinin, ictimai nəzarətin və sosial dəstəyin əsas aparıcı qüvvəsinə çevrilib. Azərbaycanda QHT-lərin fəaliyyəti, onların yaradılması və inkişafı dövlətin xüsusi qayğı və nəzarəti altında yerinə yetirilir. Bu prosesin hüquqi əsasını isə Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında Qanun təşkil edir.
QHT haqqında qanunun yaranması və məqsədi
Azərbaycanda QHT-lərin hüquqi bazası ilk dəfə 1992-ci ildə qəbul edilmiş “İctimai birliklər haqqında” qanunla formalaşıb. Daha sonra bu sənəd 13 iyun 2000-ci ildə qəbul olunmuş “Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında” Qanunla təkmilləşdirilib və yenilənib.
Qanunun əsas məqsədi:
- vətəndaşların birgə fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını müəyyən etmək,
- QHT-lərin yaranması, fəaliyyət göstərməsi və ləğv edilməsi qaydalarını tənzimləmək,
- dövlət və cəmiyyət qarşısında onların vəzifə və hüquqlarını müəyyənləşdirmək,
- şəffaflıq, hesabatlılıq və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün zəmin yaratmaqdır.
QHT-lərin hüquqi statusu və formaları
Qanuna əsasən, QHT-lər aşağıdakı formalarda yaradıla bilər:
- İctimai birliklər – vətəndaşların könüllü birliyi, qeyri-kommersiya məqsədilə bir araya gəlmiş şəxslər.
- Fondlar – vətəndaşların və ya hüquqi şəxslərin müəyyən məqsədlərlə (sosial, xeyriyyə, mədəni və s.) yaratdığı qeyri-kommersiya təşkilatları.
- Qeyri-kommersiya təşkilatları – gəlir əldə etməyi əsas məqsəd saymayan və əldə olunan gəliri yalnız nizamnamə məqsədlərinə sərf edən təşkilatlar.
QHT hüquqi şəxs statusu əldə etdikdən sonra müstəqil maliyyə və hüquqi öhdəliklərə malik olur.
QHT-nin qeydiyyatı və fəaliyyətə başlama qaydası
QHT-lər Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatından keçməlidir. Qeydiyyat üçün əsas sənədlər:
- Təşkilatın nizamnaməsi
- Təsisçilərin qərarı və siyahısı
- Qeydiyyat üçün ərizə
- Hüquqi ünvan və digər rəsmi sənədlər
Qanuna əsasən, QHT-nin qeydiyyat müddəti 40 gündən artıq olmamalıdır. Qeydiyyatdan sonra təşkilat hüquqi şəxs statusu alır və fəaliyyətə başlaya bilər.
QHT-lərin fəaliyyət istiqamətləri və hüquqları
QHT-lər aşağıdakı sahələrdə fəaliyyət göstərə bilər:
- Sosial və humanitar yardım
- Ekoloji təşəbbüslər və təbiətin mühafizəsi
- Təhsil və elmi araşdırmalar
- Mədəniyyət, incəsənət, idman
- Hüquqi yardım, hüquq müdafiəsi, insan hüquqları
- Uşaq, qadın, ailə və gənclər siyasəti
- Regional və icma inkişafı, ictimai nəzarət, dövlət proqramlarının monitorinqi
QHT-lərin əsas hüquqları:
- Dövlət orqanları və digər qurumlarla əməkdaşlıq etmək
- Maliyyə vəsaiti cəlb etmək və sərbəst istifadə etmək
- Nəşriyyat, seminar, tədbir və layihələr təşkil etmək
- Beynəlxalq QHT-lərlə əməkdaşlıq və şəbəkələşmək
- Qrantlar, ianələr və başqa maliyyə mənbələri əldə etmək
QHT-lərin maliyyə şəffaflığı və hesabatlılıq öhdəlikləri
Qanuna əsasən, QHT-lər illik maliyyə hesabatlarını və fəaliyyət barədə rəsmi məlumatları müvafiq dövlət orqanlarına təqdim etməlidirlər. Bütün maliyyə əməliyyatları şəffaf və qanun çərçivəsində həyata keçirilməlidir.
Əsas mənbələr:
- Qrant və ianələr (daxili və beynəlxalq)
- Könüllü üzvlük haqları
- Yaradılmış fondların gəliri (yalnız nizamnamə məqsədləri üçün)
Dövlət orqanları QHT-lərin fəaliyyətini yoxlamaq hüququna malikdir və maliyyə şəffaflığına ciddi nəzarət olunur.
QHT-lərin dövlət və cəmiyyətlə münasibətləri
QHT-lər dövlətlə tərəfdaşlıq, sosial sifariş və icra mexanizmlərində, cəmiyyətin inkişafı və maarifləndirilməsində, ictimai nəzarət və dövlət proqramlarının monitorinqində vacib rol oynayır. Dövlət bir sıra hallarda QHT-lərə maliyyə dəstəyi göstərir, sosial layihələr və proqramların həyata keçirilməsində onları tərəfdaş kimi cəlb edir.
QHT-lərin ləğvi və fəaliyyəti məhdudlaşdıran hallar
QHT aşağıdakı hallarda ləğv oluna bilər:
- Təsisçilərin qərarı ilə könüllü ləğv
- Qanun pozuntusu və ya fəaliyyətsizlik səbəbindən məhkəmə qərarı ilə ləğv
- Müraciət və hesabatların saxta, natamam təqdim edilməsi və digər qanunsuzluqlar
Fəaliyyətin məhdudlaşdırılması yalnız qanuni əsaslarla, məhkəmə qərarı və ya dövlət təhlükəsizliyi, ictimai asayiş və əxlaqın müdafiəsi məqsədilə tətbiq oluna bilər.
2025-ci ildə QHT-lər və qanunvericilikdə yeniliklər
2025-ci ildə QHT sektoru üçün əsas yeniliklər və çağırışlar:
- Rəqəmsal qeydiyyat və elektron hesabat sistemlərinin tətbiqi
- QHT-lərin onlayn fəaliyyətinin tənzimlənməsi
- Beynəlxalq əməkdaşlıq və donor layihələrinə dair prosedurların sadələşdirilməsi
- Sosial təşəbbüslərin və könüllülük hərəkatının təşviqi
- İctimai nəzarət və şəffaflıq standartlarının gücləndirilməsi
QHT-lər Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin əsas sütunlarından biridir. Qanunvericilik onların azad, şəffaf və effektli fəaliyyətinə hüquqi zəmanət yaradır. Müasir dövrdə QHT-lərin rolu yalnız humanitar və sosial sahələrlə məhdudlaşmır, onlar vətəndaş cəmiyyətinin gücləndirilməsində, dövlətin şəffaf idarə edilməsində və ictimai nəzarətdə mühüm missiya daşıyır. Hər bir vətəndaş QHT-lərdə fəal iştirak etməklə, cəmiyyətin inkişafına və sosial problemlərin həllinə öz töhfəsini verə bilər.
Ən çox verilən suallar
Ədliyyə Nazirliyinə elektron və ya fiziki formada sənədlər təqdim edilir, qərar 40 gün ərzində verilir.
Azərbaycanda hüquqi və fiziki şəxslər, vətəndaşlar, həmçinin xarici vətəndaşlar (müəyyən şərtlərlə) QHT yarada bilər.
Bəli, sosial sifariş, qrant və proqram çərçivəsində dövlət dəstəyi mümkündür.
Qanun pozuntusu, fəaliyyətsizlik və ya təsisçilərin qərarı ilə ləğv oluna bilər.
Ədliyyə Nazirliyi və digər müvafiq dövlət orqanlarına illik hesabatlar təqdim edilməlidir.
Bəli, qeydiyyatdan keçməklə və qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərə bilərlər.
Bəli, QHT-lərin əsas gücü könüllülərdən və ictimai fəallardan ibarət ola bilər.
Dövlət orqanları və ictimai nəzarət mexanizmləri vasitəsilə.
Azad fəaliyyət, maliyyə toplamaq, beynəlxalq əlaqələr qurmaq, maarifləndirmə və sosial layihələr həyata keçirmək.
Sosial, hüquqi, humanitar, ekoloji, təhsil, mədəniyyət və digər qeyri-kommersiya sahələrində.
