Qımız türk və monqol xalqlarının ən qədim və bənzərsiz içkilərindən biri kimi tarixdə özünəməxsus yer tutur. Onun yaranma tarixi min illər əvvələ, köçəri həyat tərzi sürən türk tayfalarına, əsasən də Qıpçaq, Qazax, Qırğız və digər Orta Asiya xalqlarına gedib çıxır. Qımız – əsasən dişi at südünün mayalanması nəticəsində əldə olunan, özünəməxsus dadı, qoxusu və şəffaf, açıq rəngli olması ilə fərqlənən içkidir. Tarix boyu qımız həm qida, həm də dərman kimi istifadə olunub. Onun qədim türk mədəniyyətində, dastanlarda, toy və şənlik mərasimlərində xüsusi rolu olub.
Qımızın hazırlanması qədim dövrlərdən müəyyən qayda və ənənələrə əsaslanır. Dişi atlar – yəni biyanlar sağılır, süd xüsusi ağac küplərdə və ya dəri tuluqlarda, adətən təbii mayalar və bakteriyalar vasitəsilə mayalandırılır. Alkoqolluluq dərəcəsi aşağı, tərkibi isə orqanizm üçün olduqca faydalıdır. Bu içkinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, tərkibində zülal, vitamin, mineral maddələr və süd turşusu bakteriyaları olduqca zəngindir. Qımız insan bədənində maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, immuniteti gücləndirir, həzmi asanlaşdırır, eyni zamanda bir çox xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edir.
Əsrlər boyunca qımız Türk xalqlarının həyatında yalnız qida yox, həm də mədəni, sosial və hətta müalicəvi vasitə kimi istifadə olunub. Onun orqanizmə təsiri, sağlamlığa xeyri və hətta bəzi xəstəliklərə qarşı təbii vasitə kimi rolu elmi tədqiqatlarla da təsdiqlənmişdir. Məhz buna görə də, qımız bu gün də populyar içki olaraq, həm ənənəvi, həm də müasir mətbəxdə geniş yayılıb. Öz nadir kimyəvi tərkibi, qədimliyi və mədəni dəyəri ilə qımız, bir çox Avrasiya xalqının gündəlik həyatında və bayram süfrələrində layiqli yerini qoruyub saxlayır.
Qımızın mənşəyi və tarixi
Qımızın yaranma tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərə – ilk köçəri türklərin dövrünə təsadüf edir. Ən qədim yazılı mənbələrdə və Orta Asiya dastanlarında qımızdan bəhs olunur. Türk və monqol xalqları bu içkini həm gündəlik qida, həm də müalicə vasitəsi kimi qiymətləndiriblər.
Tarix boyunca qımız dövlətlərin saraylarında, eləcə də xalq arasında şərəfli içki hesab olunub. Qımızın hazırlanması və içilməsi ilə bağlı müxtəlif adət-ənənələr formalaşıb və bu ənənələr bu gün də bəzi regionlarda qorunub saxlanır.
Qımızın hazırlanma texnologiyası
Qımız yalnız dişi at südündən – biyan südündən hazırlanır. Süd əvvəlcə sağılır, sonra xüsusi ağac küplərdə və ya dəri tuluqlarda təbii mayalanma üçün saxlanılır. Mayalanma prosesi üçün əsasən təbii süd turşusu bakteriyaları və maya göbələklərindən istifadə olunur.
Hazırlama prosesi bir neçə gün davam edir. Qımızın alkoqolluluq dərəcəsi nisbətən azdır və tamamilə təbii üsulla əldə olunur. Nəticədə içki özünəməxsus turşməzə dad və aromaya malik olur.
Qımızın kimyəvi tərkibi və qida dəyəri
Qımızın tərkibində yüksək miqdarda zülal, süd turşusu bakteriyaları, B qrupu vitaminləri, C vitamini, kalsium, fosfor, kalium, maqnezium kimi vacib minerallar mövcuddur. Süd şəkəri – laktoza, qismən süd turşusuna çevrilərək həzmi asanlaşdırır.
Qımız həm kalori, həm də qida dəyəri baxımından zəngindir. Onun tərkibindəki zülallar və yağlar orqanizmin gündəlik ehtiyaclarını ödəyə bilir. Tərkibindəki faydalı mikroorqanizmlər bağırsaq mikroflorasını da tənzimləyir.
Qımızın sağlamlığa təsiri və faydaları
Qımız insan sağlamlığı üçün çoxsaylı faydaları ilə tanınır. Ən başlıca faydası immunitet sistemini gücləndirməsi, maddələr mübadiləsini sürətləndirməsi və orqanizmi zərərli mikroorqanizmlərdən qorumasıdır. Qımız qida borusu və mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyətini yaxşılaşdırır.
Həmçinin, qımız qan azlığı, xroniki yorğunluq, bəzi həzm problemləri və bərpaedici dövrlərdə istifadə edilə bilər. Onun tərkibindəki süd turşusu bakteriyaları bağırsaqlar üçün probiotik təsir göstərir.
Qımızın istifadəsi və ənənəvi adətləri
Qımız əsasən səhər və axşam yeməklərindən əvvəl və ya sonra içilir. Tarixi ənənələrə görə, qımız xüsusilə yay mövsümündə, bədənə sərinlik və enerji vermək üçün içilir. Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Monqolustanda və bəzi türk bölgələrində qımızla bağlı xüsusi festivallar təşkil olunur.
Qımızı içmək, onu xüsusi kasa və ya taxta qablarda süfrəyə vermək ənənəsi bu gün də qorunur. Qonaqlara qımız təqdim etmək hörmət və dostluq rəmzi sayılır.
Qımızın müalicəvi təsiri və tibbi istifadəsi
Qımızın bəzi xəstəliklərin müalicəsində və profilaktikasında tətbiq olunması elmi tədqiqatlarla təsdiqlənib. O, əsasən tənəffüs yolları, bronxial astma, həzm pozğunluqları və dəri xəstəliklərinin yüngülləşdirilməsində istifadə olunur.
Bəzi sanatoriyalarda qımızla müalicə xüsusi prosedur kimi tətbiq edilir. Qımızın tərkibi bədəni təmizləyir, hüceyrələrin yenilənməsinə kömək edir və orqanizmin ümumi tonusunu artırır.
Qımızın fərqli növləri və dad xüsusiyyətləri
Qımızın növləri əsasən mayalanma müddətinə və istifadə olunan südün keyfiyyətinə görə fərqlənir. Daha qatı və turşməzə dadlı qımız “qazax qımızı”, nisbətən yüngül və az turşulu olanı isə “qırğız qımızı” adlanır.
Fərqli regionlarda qımızın rəngi, dadı, turşuluq və qatıqlığı dəyişə bilər. Qımız bəzən əlavə təbii dadvericilərlə, məsələn, bal və ya giləmeyvə ilə də zənginləşdirilir.
Qımızın müasir dövrdə yayılması və istifadəsi
Müasir dövrdə qımız təkcə Orta Asiyada deyil, dünyanın müxtəlif ölkələrində – xüsusən sağlam həyat tərzi tərəfdarları arasında məşhurluq qazanır. Qımız zavod şəraitində də istehsal olunur və müxtəlif qablaşdırmalarda satışa çıxarılır.
Turistlər üçün qımız xüsusi maraq obyektidir və bir çox ölkədə milli brendə çevrilib. Onun orqanik və təbii tərkibi qlobal bazarda sağlamlıq içkisi kimi tanıdılır.
Qımızın əsas qida və kimyəvi tərkibi (Cədvəl)
| Maddə/Vitamin | Orta miqdar (100 ml-də) | Təsiri və əhəmiyyəti |
|---|---|---|
| Zülal | 2,0 – 2,5 q | Orqanizmə enerji və toxuma quruluşu |
| Yağ | 1,0 – 1,5 q | Hüceyrə membranlarının qorunması |
| Süd turşusu | 0,6 – 1,0 q | Probiotik təsir, həzmin yaxşılaşdırılması |
| Kalsium | 120 – 150 mq | Sümük və dişlərin möhkəmləndirilməsi |
| Vitamin B1, B2, C | 0,02 – 0,05 mq | Sinir sistemi, immunitet, dəri |
| Laktoza | 2,5 – 4,0 q | Enerji mənbəyi və mikroflora üçün qida |
Qımız təkcə qədim türk xalqlarının deyil, bütün bəşəriyyətin qiymətli sağlamlıq və mədəniyyət mirasıdır. O, həm qida məhsulu, həm də müalicəvi vasitə kimi unikal xüsusiyyətlərə malikdir. Zəngin kimyəvi tərkibi, təbii mayalanma yolu ilə əldə olunması və yüzilliklər boyu qorunan hazırlanma ənənəsi qımızı bənzərsiz edir. Müasir dövrdə qımız yalnız ənənəvi mətbəxdə deyil, eləcə də qlobal sağlamlıq içkiləri arasında özünəməxsus yer tutur. Sağlamlıq üçün böyük faydaları, qədim tarixə və zəngin mədəni irsə sahib olması ilə qımız hər kəs üçün tövsiyə edilən, orqanizmin bərpasına və güclənməsinə kömək edən əvəzsiz bir içkidir. Bu gün qımız, keçmişlə bu gün arasında körpü rolunu oynayır və xalqımızın mədəni yaddaşında əbədi yaşayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Qımız – əsasən dişi at südündən mayalanma yolu ilə hazırlanan, qida və müalicəvi xüsusiyyətləri ilə seçilən ənənəvi içkidir. Onun tərkibində zülal, vitamin, mineral və süd turşusu bakteriyaları zəngindir.
Qımız biyan südünün xüsusi ağac küp və ya dəri tuluqlarda təbii mayalanması nəticəsində əldə olunur. Mayalanma prosesi təbii süd turşusu bakteriyaları və maya göbələkləri ilə baş verir.
Qımız əsasən türk, qazax, qırğız, monqol və digər Orta Asiya xalqlarında geniş yayılıb. Onun qədim mədəniyyətdə mühüm yeri var.
Qımızda yüksək zülal, yağ, kalsium, B qrupu vitaminləri, C vitamini, süd turşusu və faydalı mikroorqanizmlər olur. Bu tərkib insan orqanizmi üçün faydalıdır.
Qımız immuniteti gücləndirir, həzm sistemini yaxşılaşdırır, orqanizmi zərərli bakteriyalardan qoruyur. Eyni zamanda enerji verir, bərpaedici təsirə malikdir.
Qımız bəzi sanatoriyalarda və klinikalarda tənəffüs yolları, həzm, dəri və bəzi xroniki xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Onun tərkibi bədəni təmizləyir və tonuslandırır.
Qımızın dadı və növləri mayalanma müddətinə və istifadə olunan südün keyfiyyətinə görə dəyişir. Daha turş və qatı qımız “qazax qımızı”, daha yüngül və az turşulu isə “qırğız qımızı” adlanır.
Qımızın tərkibində təbii mayalanma nəticəsində az miqdarda (1-3%) alkoqol əmələ gəlir. Amma bu miqdar sağlamlıq üçün təhlükəli deyil və onu gündəlik istifadə etmək mümkündür.
Qımızı əsasən sağlam insanlara və bərpa dövründə olan xəstələrə tövsiyə etmək olar. Uşaqlar, hamilə qadınlar və südəmər analar üçün isə həkim məsləhəti vacibdir.
Müasir dövrdə qımız həm ənənəvi, həm də zavod şəraitində xüsusi texnoloji qaydalara uyğun hazırlanır. Onun keyfiyyətinə və gigiyenasına ciddi nəzarət olunur.
