Şiə ölkələri tarixi, dini və siyasi baxımdan İslam dünyasında fərqli mövqeyə sahibdir. Bu ölkələrdə Şiə məzhəbinin təsiri təkcə ibadət və dini ayinlərlə məhdudlaşmır, dövlət idarəçiliyi, ictimai münasibətlər, mədəni dəyərlər və təhsil sistemində də özünü aydın göstərir. İranda Şiəlik həm milli kimliyin, həm də dövlətin əsas sütunlarından biri hesab olunur və bu, ölkənin bütün hüquqi və sosial həyatında hiss olunur. Azərbaycanda isə Şiəlik qədim tarixi köklərə malikdir, lakin uzun illər Sovet hakimiyyətinin təsiri nəticəsində dini həyat nisbi sükut içində qalmış, son dövrlərdə isə yenidən canlanmışdır. İraqda Şiə məzhəbi təkcə dini deyil, siyasi gücün mərkəzinə çevrilmiş, Kərbəla və Nəcəf kimi şəhərlər beynəlxalq ziyarət mərkəzinə çevrilmişdir.
Bəhreyndə isə əhalinin böyük qismi Şiə olmasına baxmayaraq, siyasi hakimiyyətin Sünni ailəyə məxsus olması ölkədə sosial və siyasi gərginlik yaradır. Livan, Yəmən, Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələrdə də Şiə icmaları həm sosial, həm də dini müstəvidə spesifik rollara sahibdir. Bütün bu ölkələrdə Şiəlik, dövlət və cəmiyyət münasibətlərində balansı müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri kimi çıxış edir. Tarixi hadisələr, dini rituallar, sosial institutlar və ictimai münasibətlər baxımından bu ölkələrin hər birində fərqli inkişaf yolları və ənənələr mövcuddur. Şiəlik yalnız bir məzhəb deyil, milyonlarla insanın gündəlik həyat tərzinə, düşüncə tərzinə və gələcəyə baxışına təsir edən güclü bir mədəniyyət və dəyərlər sistemidir. Regionun siyasi xəritəsində isə Şiə ölkələri mühüm aktor kimi çıxış edir, bu ölkələrdə baş verən proseslər bütün Yaxın Şərqdə tarazlığın dəyişməsinə səbəb ola bilir.
Şiə Əksəriyyətli və Əhəmiyyətli Şiə İcmasına Sahib Ölkələr
| Ölkə | Təxmini Şiə Nisbəti (%) | Şiə Bölgələri / Şəhərlər | Şiəliyin Cəmiyyətdəki Rolu |
| İran | 90‑95 | Tehran, Qum, Ərdəbil | Dövlətin ideologiyası və qanunvericiliyin təməli, dini liderlik hökumətin əsas dayağıdır |
| Azərbaycan | 55‑65 | Bakı, Lənkəran, Nardaran | Tarixi köklü məzhəb, dövlət nəzarətində dini fəaliyyət, ənənəvi ayinlər geniş yayılıb |
| İraq | 65‑70 | Bağdad, Kərbəla, Nəcəf | İmam ziyarətgahları və dini liderlər vasitəsilə siyasi və ictimai təsir çox böyükdür |
| Bəhreyn | 65‑75 | Manama və kəndlər | Əhali Şiə olsa da, siyasi güc Sünni monarxiyada cəmlənib, narazılıqlar tez-tez baş verir |
| Livan | 45‑55 | Bəyrut, Baalbek | Hizbullah başda olmaqla Şiə icması siyasi və hərbi strukturlarda mühüm rol oynayır |
| Yəmən | 35‑40 | Səna, Sada | Zeydi məzhəbi dominantdır, husi hərəkatı siyasi balansı dəyişib |
| Küveyt | 20‑25 | Küveyt şəhəri və ətrafı | Şiə azlıqdır, öz dini mərkəzləri, məscidləri və təhsil müəssisələri var |
| S. Ərəbistan | 10‑15 | Qatif, Əl-Hasa | Şərq bölgəsində toplanıblar, sosial və dini hüquqlar məhdud, diskriminasiyaya məruz qalırlar |
İran: Şiəlik Dövlətin və Cəmiyyətin Əsas Sütunu
İran İslam Respublikasında Şiə məzhəbi dövlətin rəsmi ideologiyasıdır və Konstitusiya ilə qorunur. Burada imamət prinsipi, dini rəhbərlərin siyasi idarəetmədə iştirakı, eləcə də fiqh normalarının dövlət qanunvericiliyinə birbaşa təsiri hər sahədə hiss edilir. Şiə ulamaları, xüsusilə də Ali Rəhbər, həm dini, həm də siyasi həyatın ayrılmaz hissəsidir. Tehrandan Quma, Ərdəbildən Məşhədə qədər ölkənin hər yerində Şiə məktəbləri, məscidləri və ziyarətgahları cəmiyyətin mərkəzindədir.
Digər tərəfdən, İranda Şiəlik yalnız məscid və mədrəsələrlə məhdudlaşmır, ailə, təhsil, hüquq və mədəniyyət sahələrində də dominant təsirə malikdir. Milyonlarla insan Aşura, Tasuya, Ramazan ayı və digər dini mərasimlərdə iştirak edir. Dövlət siyasəti, beynəlxalq münasibətlər və regional təsir baxımından da Şiəlik İranın prioriteti və güc mənbəyidir.
Azərbaycan: Tarixi Şiə İrsinin Modern İnteqrasiyası
Azərbaycanda Şiəlik xalqın dini-mədəni kimliyinin vacib hissəsidir. Əsrlər boyu Şiə dini dəyərləri bu torpaqlarda formalaşıb, xüsusilə cənub və Bakı ətrafı bölgələrdə ənənəvi ayinlər bu gün də yaşadılır. Sovet hakimiyyəti illərində dini institutlar zəifləsə də, müstəqillikdən sonra məscidlər və dini mərkəzlər yenidən fəaliyyətə başlayıb, dini həyat canlanıb.
Hazırda ölkədə Şiə icması rəsmi nəzarət altında fəaliyyət göstərir, dövlət dini məsələlərdə neytrallığa üstünlük versə də, dini mərasim və ənənələr cəmiyyətin bir çox sahəsində geniş yayılıb. Məktəblərdə dini təhsil məhdudlaşdırılsa da, ailə və məhəllə səviyyəsində Şiə dəyərləri yaşadılır və gənc nəsil arasında yayılmaqdadır.
İraq: Müqəddəs Şiə Ziyarətgahlarının Və Siyasi Gücün Mərkəzi
İraq İslam dünyasının ən önəmli Şiə mərkəzlərindən biridir. Burada Bağdad, Kərbəla, Nəcəf kimi şəhərlər milyonlarla zəvvarın ziyarət etdiyi müqəddəs məkandır. Şiə imamlarının məqbərələri, dini məktəbləri və elmi ocaqları ölkənin sosial və siyasi həyatında əsas rol oynayır. İraqda siyasi hakimiyyətin böyük hissəsi Şiə partiyalarının və dini liderlərin əlindədir.
Şiəlik İraqda həm dini, həm də siyasi gücün əsas mənbəyinə çevrilib. Ziyarətgahlara axın, dini mərasimlər və dini rəhbərlərin təsiri cəmiyyətin bütün təbəqələrinə yayılıb. Əhalinin böyük əksəriyyəti Şiə olduğundan, dövlətin formalaşmasında və qanunların qəbulunda dini prinsiplər prioritet təşkil edir.
Bəhreyn: Şiə Çoğunluq, Sünni İdarəçilik
Bəhreyndə əhalinin əsas hissəsi Şiə olsa da, ölkəni Sünni monarxiya idarə edir. Bu ziddiyyət illərdir sosial və siyasi gərginliklərin əsas səbəbidir. Şiə əhali öz hüquqları uğrunda tez-tez etiraz aksiyaları keçirir, lakin siyasi sistemdə əhəmiyyətli paya sahib deyillər. Dini məclislər və məscidlər ictimai birliyin qorunmasında rol oynayır.
Bəhreynin siyasi strukturu Şiə icmasını idarəçilikdən uzaq tutmağa çalışsa da, cəmiyyətin özündə dini mərasimlər, mədəni tədbirlər və ənənəvi dəyərlər yaşamağa davam edir. Qərb və region dövlətləri arasında Bəhreynin bu vəziyyəti daim diqqət mərkəzindədir və ölkədə baş verən hadisələr beynəlxalq mediada tez-tez işıqlandırılır.
Livan: Siyasi və Hərbi Arenada Şiə Təsiri
Livanda Şiə icmaları tarixən ölkənin siyasi, sosial və hərbi həyatında mühüm mövqedə olublar. Xüsusilə Hizbullah hərəkatı ölkənin daxili və regional siyasətində əsas qüvvələrdən birinə çevrilib. Şiə əhalinin böyük qismi cənub bölgələrdə və paytaxt ətrafında məskunlaşıb. Dini liderlər və ziyarətgahlar cəmiyyətin birləşdirici amilidir.
Livanda konfessional sistemin olması Şiə icmalarına parlamentdə və hökumətdə rəsmi təmsilçilik imkanı verir. Sosial xidmətlər, təhsil və səhiyyə sahəsində də Şiə təşkilatları aktiv rol oynayır. Buradakı dini-mədəni fəaliyyətlər yalnız ölkə daxilində deyil, beynəlxalq səviyyədə də böyük rezonansa səbəb olur.
Yəmən: Zeydi Şiə Məzhəbinin Xüsusiyyəti
Yəmənin şimalında yaşayan Zeydi Şiələri ölkə əhalisinin təxminən üçdə birini təşkil edir. Zeydi məzhəbi digər Şiə qollarından bir sıra teoloji və hüquqi fərqlilikləri ilə seçilir. Son illərdə husi hərəkatının ölkədə siyasi güc qazanması Zeydi icmasının mövqeyini daha da gücləndirib və regionun siyasi xəritəsini dəyişib.
Yəməndə Zeydi Şiə icması həm dini, həm də siyasi müstəvidə ölkənin ən mühüm aktorlarından biridir. Dini ayinlər, dini liderlər və məscidlər cəmiyyətin gündəlik həyatında əhəmiyyətli rol oynayır. Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr də Zeydi icmasının gələcəyinə birbaşa təsir göstərir.
Küveyt: Dini Plüralizm və Şiə Azlığın Mövqeyi
Küveytdə müsəlman əhalinin beşdə bir hissəsi Şiədir. Bu icma əsasən paytaxt və ətraf şəhərlərdə məskunlaşıb, dini və mədəni azadlıqlarını qoruyur. Şiə məscidləri, dini tədris müəssisələri və icma mərkəzləri fəaliyyətdədir. Dövlətin rəsmi siyasəti tolerantlığa əsaslansa da, bəzi hallarda dini azlıqlar sosial və siyasi məhdudiyyətlərlə qarşılaşır.
Şiə və Sünni icmalar arasında dinc yanaşı yaşamaq ənənəsi mövcuddur, lakin ictimai münasibətlərdə fərqli baxışlar da rast gəlinir. Şiə icması dini ayin və mərasimləri azad şəkildə icra edir, ictimai həyatda fəal iştirak edir.
Səudiyyə Ərəbistanı və Türkiyə: Kiçik Şiə İcmasının Böyük Sınaqları
Səudiyyə Ərəbistanında Şiə müsəlmanlar əsasən şərq vilayətlərində – Qatif və Əl-Hasa bölgələrində toplanıb. Ölkədəki dini və sosial qanunlar Şiə icmasının hüquqlarını məhdudlaşdırır və bəzən diskriminasiyaya səbəb olur. Bununla belə, Şiə azlıq öz dini kimliyini qorumağa və ənənələrini yaşatmağa çalışır.
Türkiyədə isə Alevi Şiələri əhalinin 10‑20 faizini təşkil edir. Alevilər öz dini-fəlsəfi baxışları və mərasim ənənələri ilə digər Şiə qruplarından fərqlənirlər. Türkiyənin dini mozaikasında Alevi icması həm sosial, həm də mədəni baxımdan unikal mövqeyə malikdir.
Şiə ölkələri və icmaları yalnız dini məzhəb prizmasında deyil, tarixi, siyasi və sosial kontekstdə də xüsusi maraq doğurur. İranda dövlətin bütün strukturlarının mərkəzində Şiəlik dayanır və bu, ölkənin daxili və xarici siyasətində aydın hiss edilir. Azərbaycanda Şiə dini mirası müstəqillik illərində yenidən canlanıb və cəmiyyətin mədəni-sosial həyatında əhəmiyyətli yer tutur. İraq və Bəhreyndə isə Şiəlik siyasi güc və sosial təbəqələşmənin əsas amilinə çevrilib.
Livanda Hizbullahın, Yəməndə husi hərəkatının nüfuzu isə regionda yeni geosiyasi reallıqlar yaradıb. Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və Türkiyə kimi ölkələrdə Şiə icmaları sosial və dini müstəvidə azlıq olsa da, öz tarixi kimliyini qoruyur və mübarizə aparır. Bu ölkələrin hər birində Şiəlik fərqli tarixi, siyasi və sosial şəraitdə inkişaf edib. Mövcud dinamikalar və qarşılıqlı təsirlər Yaxın Şərqdə və İslam dünyasında gələcək prosesləri də müəyyənləşdirir. Şiə icmalarının mövqeyi, cəmiyyətə təsiri və gələcək inkişaf tendensiyaları daim gündəmdə qalmaqda davam edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Şiə məzhəbi İslamın iki əsas qollarından biridir. Bu məzhəbdə əsas inanc, Peyğəmbər Məhəmmədin vəfatından sonra müsəlmanlara rəhbərliyi Ali ibn Əbu Talib və onun nəslindən olan imamların davam etdirməsinə əsaslanır. Şiəlikdə imamət, dini rəhbərlərin ilahi və seçilmiş olmasına xüsusi önəm verilir. Eyni zamanda, Şiə icmalarında məxsusi ayinlər və dini mərasimlər geniş yayılıb.
İran dünyada Şiə məzhəbinin ən güclü olduğu ölkədir. Burada dövlətin ideologiyası, hüquq sistemi və siyasi idarəetmə Şiə fiqhinə əsaslanır. İranda dini liderlər həm dini, həm də siyasi sahədə həlledici söz sahibidirlər. Dini bayramlar və mərasimlər dövlət səviyyəsində qeyd olunur.
Azərbaycanda əhalinin təxminən 55-65 faizi Şiə məzhəbinə mənsubdur. Xüsusilə Bakı, Lənkəran və cənub bölgələrində Şiəlik daha geniş yayılıb. Dini ənənələr və mərasimlər dövlət nəzarəti altında olsa da, cəmiyyətin mədəni həyatında vacib yer tutur. Sovet dövründən sonra Şiə dini kimliyi yenidən dirçəlmişdir.
İraq əhalisinin əksəriyyəti Şiədir və Kərbəla, Nəcəf kimi müqəddəs şəhərlər bu ölkədə yerləşir. Şiə liderləri ölkənin siyasi və sosial həyatında önəmli rol oynayır. Dövlət idarəçiliyində, parlamentdə və cəmiyyətin əsas strukturlarında Şiə təsiri aydın görünür.
Bəhreyndə əhalinin böyük qismi Şiə olsa da, ölkəni Sünni monarxiya idarə edir. Bu səbəbdən sosial və siyasi gərginliklər yaranır. Şiə icması tez-tez hüquq və bərabərlik üçün aksiyalar keçirir. Dini mərasimlər və icma fəaliyyəti dövlət tərəfindən nəzarət edilir.
Livanda Şiələr əhalinin 45-55 faizini təşkil edir və əsasən Hizbullah siyasi və hərbi təşkilatı vasitəsilə təsir göstərir. Onlar parlamentdə və hökumətdə təmsil olunur, sosial xidmətlərdə və mədəni həyatda fəal iştirak edirlər. Dini ənənələr və ziyarətlər Livan cəmiyyətində xüsusi yer tutur.
Yəməndə yaşayan Zeydi Şiələri ölkənin şimalında yerləşir və əhalinin üçdə birini təşkil edir. Onların dini ənənələri və hüquqi baxışları digər Şiə qollarından fərqlənir. Husi hərəkatı vasitəsilə son illər siyasi proseslərə təsirləri artıb. Zeydi icması dini və sosial həyatda aktivdir.
Küveytdə Şiə icması təxminən 20-25 faiz təşkil edir. Onlar öz dini ayinlərini sərbəst yerinə yetirir, məscid və dini məktəblər fəaliyyət göstərir. Bəzən siyasi və hüquqi məhdudiyyətlərlə üzləşirlər, amma əsasən cəmiyyətin ayrılmaz hissəsidirlər. Küveytdə dini tolerantlıq ənənəsi müşahidə olunur.
Səudiyyə Ərəbistanında Şiələr əsasən şərq bölgələrində yaşayır və əhalinin 10-15 faizini təşkil edir. Onlar tez-tez sosial və dini məhdudiyyətlərlə üzləşir, hüquqları bəzi hallarda məhdudlaşdırılır. Buna baxmayaraq, dini ənənələrini qorumağa çalışırlar. Dövlət strukturlarında təsirləri zəifdir.
Türkiyədə Alevilər Şiə məzhəbinin bir qolu kimi tanınır və ümumi əhalinin 10-20 faizini təşkil edir. Onlar özlərinə məxsus dini-fəlsəfi baxışları və mərasimləri ilə fərqlənirlər. Alevilər dövlətin rəsmi dini strukturunda azlıq təşkil edirlər, lakin ölkənin sosial və mədəni həyatında əhəmiyyətli yerə sahibdirlər.
