Azərbaycanın milli kimliyinin, tarixi varlığının və mədəni mirasının simvollarından biri olan Şuşa qalası, təkcə Qarabağın yox, bütövlükdə ölkəmizin müqəddəs məkanlarından biridir. Əsrlərin sınağından keçmiş bu memarlıq abidəsi, yalnız müdafiə məqsədi ilə inşa edilmiş hərbi qurğu deyil, həm də bir şəhərin, bir xalqın və bütöv bir coğrafiyanın dirəniş, yaradıcı ruh və bədii iradə simvoludur.

Şuşa qalasının inşası: Tarixi əsaslar və məqsəd

Şuşa qalası 1751–1753-cü illər arasında Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən inşa edilmişdir. Əvvəlcə Bayat qalasında, sonra isə Şahbulaq qalasında yerləşən Qarabağ xanlığı rəhbərliyi, təhlükəsizlik və strateji üstünlük baxımından dağlıq və çətin keçilən ərazidə yeni qala şəhər salmağa qərar verdi. Beləliklə, Pənahəli xan Şuşa dağının üstündə yerləşən möhkəm təbii relyefli ərazini seçərək burada Şuşa qalasının və şəhərinin əsasını qoydu.

İnşaatda əsas məqsəd:

• Xarici hücumlara qarşı müdafiə,
• Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə,
• Siyasi və iqtisadi nüfuzun möhkəmləndirilməsi,
• Mədəni və dini mərkəz formalaşdırmaq idi.

Qalanın memarlıq xüsusiyyətləri

Şuşa qalası Azərbaycan orta əsr hərbi memarlığının klassik nümunəsidir. Qala, relyefə uyğun şəkildə inşa olunmuş, daş və əhəng məhlulu ilə hörülmüş, təbii dağ relyefindən maksimum istifadə edilmişdir. Aşağıdakı əsas xüsusiyyətlər qalaya xasdır:

• Divarların qalınlığı: təxminən 2 metr
• Hündürlüyü: bəzi hissələrdə 8–10 metrə qədər çatır
• Bürclər və müşahidə nöqtələri: dairəvi və çoxbucaqlı formadadır
• Qapılar: ən məşhuru “Gəncə qapısı” (şimal-qərb tərəfdə yerləşir)
• Qalanın perimetri: təqribən 1.5 kilometrdən çoxdur

Qala həm də şəhərin sərhədlərini müəyyənləşdirən divar kimi çıxış edirdi. İçərisində isə məscidlər, hamamlar, bazarlar, yaşayış evləri, mədəniyyət ocaqları yerləşirdi. Beləliklə, Şuşa qalası həm qala, həm də şəhər funksiyasını yerinə yetirirdi.

Şuşa qalası və şəhər salnaməsi

Şuşa qalasının daxilindəki şəhər sürətlə inkişaf etdi və 18-ci əsrin sonlarına doğru Qarabağın əsas siyasi və mədəni mərkəzinə çevrildi. Burada:

• Xan sarayı,
• Qazançı kilsəsi,
• Yuxarı və Aşağı Gövhər ağa məscidləri,
• Karvansaralar,
• İbtidai məktəblər və mollaxanalar fəaliyyət göstərirdi.

19-cu əsrdə Şuşa artıq Qafqazın mədəniyyət beşiyi kimi tanınırdı. Burada Üzeyir Hacıbəyli, Xurşidbanu Natəvan, Bülbül, Sadıqcan, Cabbar Qaryağdıoğlu kimi məşhur şəxsiyyətlər doğulmuş və fəaliyyət göstərmişdir.

Strateji-coğrafi əhəmiyyəti

Şuşa qalası təxminən 1400 metr yüksəklikdə, sıldırım qayalar üzərində inşa olunduğuna görə düşmən hücumlarına qarşı son dərəcə möhkəm müdafiə mövqeyinə malik idi. Qala aşağıdakı üstünlükləri təmin edirdi:

• Müşahidə sahəsinin genişliyi,
• Ətraf yolların nəzarətdə saxlanılması,
• Təbii baryerlərlə (dağlar və uçurumlar) qorunması,
• Əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması.

Bu xüsusiyyətlərinə görə, Şuşa qalası Qarabağ xanlığının paytaxtı kimi uzun illər xidmət etmiş və ruslarla 1805-ci ildə bağlanan Kürəkçay müqaviləsinə qədər müstəqil qalmışdır.

Şuşa qalasının işğalı və dağıdılması

1992-ci il may ayının 8-də Şuşa şəhəri və onunla birlikdə Şuşa qalası da Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildi. İşğal nəticəsində qala ərazisində yerləşən tarixi-memarlıq abidələrinin əksəriyyəti dağıdıldı, məscidlər təhqir edildi, qalaya aid daşlar sökülərək başqa məqsədlərlə istifadə edildi.

Şuşa qalasının divarları atəşə tutuldu, bir sıra hissələrində çatlar və uçqunlar yarandı. UNESCO səviyyəsində belə qorunmalı olan bu miras, 30 ilə yaxın bir müddətdə baxımsız və dağıdılmış vəziyyətdə qaldı.

Qayıdış: 2020-ci ildə azadlıq və dirçəliş

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2020-ci il Vətən müharibəsində əldə etdiyi Zəfər nəticəsində, 8 noyabr 2020-ci ildə Şuşa şəhəri və onun qalası azad edildi. Bu hadisə yalnız hərbi yox, həm də mənəvi, mədəni və ideoloji qələbə idi.

Şuşa qalası bu qələbədən sonra:

• Bərpa və restavrasiya proqramına daxil edildi,
• Divarların konservasiyası və möhkəmləndirilməsi başladı,
• Ərazi minalardan təmizləndi və turistik ziyarətə hazırlandı.

Prezident İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva tərəfindən həyata keçirilən bərpa siyasəti, Şuşa qalasının tarixi simasını bərpa etməklə yanaşı, onu yeni nəsillərə tanıtmaq və qorumaq məqsədi daşıyır.

Şuşa qalası bu gün: Mədəniyyət və turizmin yeni ünvanı

Hazırda Şuşa qalası yalnız abidə deyil, həm də böyük turizm potensialına malik mərkəz kimi inkişaf etdirilir. Bura gələn ziyarətçilər:

• Qalanın divarlarını, qapılarını və bürclərini ziyarət edə bilir,
• Tarixi panolar, informasiya lövhələri ilə məlumat alır,
• Şəhərdə keçirilən mədəni tədbirlərdə (Xarıbülbül festivalı, Vaqif Poeziya Günləri) iştirak edə bilir.

Bütün bunlar Şuşa qalasını “açıq səma altında tarix muzeyi” kimi mövqe qazandırır.

Şuşa qalası və UNESCO perspektivi

Azərbaycan hökuməti Şuşa şəhərinin və qalanın UNESCO-nun Dünya Mədəni İrs Siyahısına salınması üçün işlər aparır. Bunun üçün:

• Arxeoloji tədqiqatlar,
• Restavrasiya sənədləşməsi,
• Beynəlxalq ekspert rəyləri,
• Tarixi əsaslandırmalar hazırlanır.

Əgər bu proses başa çatarsa, Şuşa qalası təkcə Azərbaycanın deyil, bütün bəşəriyyətin mədəni irsi kimi tanınacaq.

Şuşa qalası ədəbiyyatda və musiqidə

Şuşa qalası Azərbaycan poeziyasında və musiqisində ilham mənbəyidir. Xüsusilə:

• Xurşidbanu Natəvan – Şuşanın əsilzadə şairəsi qalanı əsərlərində sevgi və qürurla tərənnüm etmişdir.
• Üzeyir Hacıbəyli – Şuşada doğulmuş və Azərbaycanın ilk operasının müəllifidir.
• Bülbül və Rəşid Behbudov kimi sənətkarlar bu torpağın övladları kimi Şuşa ruhunu dünyaya çatdırmışdır.

Bu mədəniyyət qalası həm fiziki, həm də estetik anlamda bir qaladır – musiqi, poeziya və tarixlə bərabər ucalan.

Şuşa qalası bizim üçün sadəcə keçmişdən qalmış daş divarlar deyil. O, Azərbaycan xalqının dirənişinin, mədəniyyətinin və milli kimliyinin rəmzidir. Əsrlərdən bəri onun divarları çox şey görüb – döyüşlər, qələbələr, işğal və nəhayət azadlıq.

Şuşa qalası bugünkü gənc nəsil üçün keçmişi yaşadan, gələcəyi motivasiya edən bir məkandır. Oraya baxan hər bir azərbaycanlı orada təkcə tarixi deyil, öz soyunu, kökünü, varlığını və gələcəyini görür.

Ən Çox Verilən Suallar