Teleqraf : İş prinsipi, Cəmiyyətdə rolu, Əhəmiyyəti

Teleqraf anlayışı bəşər tarixində kommunikasiya və informasiya mübadiləsinin inkişafında əsl inqilab yaratmış texnoloji yeniliklərdən biridir. Sözün hər mənasında teleqraf XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində dünyanın iqtisadi, siyasi və ictimai həyatına yeni dinamika, fərqli əlaqə forması və sürət gətirib. Teleqraf texnologiyası ixtira olunduğu dövrdən etibarən dövlət idarəçiliyindən tutmuş, diplomatiyaya, ticarətdən elm və mədəniyyətə qədər hər bir sahədə informasiya ötürülməsi prosesini dəyişib, qitələrarası əlaqələri və beynəlxalq münasibətləri köklü surətdə yeniləyib. Azərbaycanda da teleqraf tarixi bütöv bir informasiya dövrünün başlanğıcı, yeni biliklərin, maarifçiliyin, elmi tərəqqinin və müasir rabitə sistemlərinin əsasını qoyan hadisə kimi mühüm rol oynayıb. Teleqraf insan həyatının ən müxtəlif sahələrində öz izini qoymaqla yanaşı, bütöv bir epoxanın sosial-mədəni mənzərəsini də dəyişib. Bu məqalədə teleqrafın yaranma tarixindən tutmuş texniki iş prinsiplərinə, dünya və Azərbaycan təcrübəsindəki yeri, teleqrafın cəmiyyətdəki funksiyası, sosial və mədəni təsirləri, texnoloji yenilikləri və tədrici inkişaf mərhələləri haqqında geniş və dərin tədqiqat əsasında ətraflı məlumat veriləcək.

Teleqrafın mənşəyi və etimologiyası

Teleqraf sözü yunan mənşəlidir: “tele” – uzaq və “grapho” – yazıram sözlərinin birləşməsindən yaranıb, “uzağa yazmaq, uzağa məlumat göndərmək” mənasını ifadə edir. Tarixi qaynaqlarda teleqraf anlayışı əvvəlcə optik (vizual) vasitələr, daha sonra isə elektrik siqnalları vasitəsilə uzaq məsafələrə məlumat ötürmə texnologiyası kimi izah edilir. Hələ antik dövrdə müxtəlif işıq və tüstü siqnalları, bayraq və güzgülərlə işarə ötürmək sistemi mövcud idi. Lakin klassik teleqraf anlayışı məhz elektrik texnologiyasının tətbiqi ilə XIX əsrdə formalaşıb.

Teleqraf texnologiyasının yaranması və ilk inkişaf mərhələləri

Elektrik teleqrafının yaradılması texnologiya tarixində ən böyük sıçrayışlardan biri sayılır. 1837-ci ildə Samuel Morse və onun həmkarları elektrik cərəyanı ilə siqnal ötürmə ideyasını təcrübədə reallaşdıraraq, Morze əlifbası adlanan xüsusi kod sistemini ixtira etdilər. Bu əlifba sayəsində hərflər və rəqəmlər nöqtə və tire siqnallarına çevrilərək elektrik naqili ilə kilometrlərlə məsafəyə göndərilə bilərdi. İlk teleqraf xətti 1844-cü ildə ABŞ-da Vaşinqton və Baltimore şəhərləri arasında çəkildi və “What hath God wrought?” (Allah nə yaratdı?) ifadəsi bu sistemlə göndərilən ilk rəsmi mesaj oldu. Qısa zamanda Avropa, Rusiya, Hindistan və başqa ölkələrdə də teleqraf xətləri yaradıldı və qlobal informasiya şəbəkəsi formalaşmağa başladı.

Teleqrafın iş prinsipi və texniki quruluşu

Klassik elektrik teleqrafı aşağıdakı əsas hissələrdən ibarət olur:

1. Teleqraf aparatı – siqnalı göndərən və qəbul edən mexaniki və ya elektromaqnit cihaz.
2. Naqil və xətt sistemi – siqnalı elektrik impulsları formasında ötürən mis və ya alüminium naqillər.
3. Güc mənbəyi (batareya) – elektrik cərəyanını təmin edən qurğu.
4. Morze əlifbası – nöqtə və tire formasında kodlaşdırılmış simvollar sistemi.

Bir şeyi izah edən zaman teleqraf aparatının iş prinsipi belə hissələrə bölünə bilər:

• Operator göndərmək istədiyi mesajı Morze əlifbası ilə kodlaşdırır.
• Teleqraf aparatı vasitəsilə kodlaşdırılmış siqnal naqillər üzərindən qarşı tərəfə göndərilir.
• Qarşı tərəfdə operator siqnalı qəbul edib yenidən adi mətnə çevirir və çatdırır.

Bu proses informasiyanın saniyələr içində kilometrlərlə məsafəyə ötürülməsinə imkan verirdi.

Teleqrafın cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda rolu

Teleqraf texnologiyasının tətbiqi ilə siyasi, diplomatik, ticari və sosial əlaqələrdə tam yeni dövr başlandı. Dövlətlərin idarəetmə orqanları, səfirliklər, hərbi qərargahlar və banklar teleqraf rabitəsi vasitəsilə xəbərləri, təcili əmrləri, beynəlxalq sənədləri və maliyyə məlumatlarını çox qısa zamanda ötürə bildilər. Qlobal informasiya axını formalaşdı, beynəlxalq ticarət, səhmdar bazarları, hava proqnozu və qəza siqnalları artıq teleqrafla idarə olunurdu. Mətbuat orqanları üçün də teleqraf xəbərin operativ çatdırılması və yayılması üçün əsas vasitəyə çevrildi.

Teleqrafın Azərbaycan tarixində yeri və əhəmiyyəti

Azərbaycanda teleqraf sistemi XIX əsrin ortalarından tətbiq olunmağa başlayıb. İlk teleqraf xətti 1861-ci ildə Bakı-Tiflis istiqamətində istifadəyə verildi. Sonrakı illərdə Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Lənkəran, Şamaxı, Quba, Şəki və digər şəhərlərdə teleqraf məntəqələri quruldu. 1879-cu ildə Bakı ilə Abşeron neft yataqları, Bakı və Batum arasında teleqraf xətləri çəkildi ki, bu da neft sənayesinin, iqtisadiyyatın və beynəlxalq ticarətin inkişafında böyük rol oynadı. XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhəri Qafqazın və Rusiyanın teleqraf mərkəzlərindən birinə çevrildi. Milli dövlət qurumları, qəzetlər, ticarət şirkətləri, hətta şəhər sakinləri operativ şəkildə informasiyadan istifadə etməyə başladılar.

Teleqraf aparatlarının növləri və texnoloji yeniliklər

Tarix boyu müxtəlif tip teleqraf aparatları yaradılıb:

• Elekromaqnit teleqraf – klassik Morze sistemli qurğular.
• Avtomatik teleqraf – mesajları lent üzərində yazan və ya çap edən aparatlar.
• Printer teleqraf – simvolları birbaşa kağız üzərinə çap edən sistemlər.
• Radioteleqraf – naqilsiz rabitə üçün nəzərdə tutulan texnologiya.

Cədvəldə əsas teleqraf növləri və onların xüsusiyyətləri göstərilir:

Teleqrafın sosial və mədəni təsirləri

Teleqraf cəmiyyət həyatında informasiyanın əlçatanlığını, maarifçiliyi, sürətli ünsiyyəti və dövlət-vətəndaş münasibətlərini dəyişib. Hərbi əməliyyatlarda teleqraf rabitəsi uğur üçün həlledici faktor olub. Jurnalistika və ədəbiyyatda teleqraf motivi tez-tez sürət, yenilik, operativlik və təhlükəsiz ünsiyyət rəmzi kimi istifadə edilib. Xalq arasında “tez teleqraf göndərmək”, “teleqraf kimi xəbər vermək” ifadələri yeni həyat tərzinin göstəricisinə çevrilib. Teleqraf bəzən ailə dramlarının, sevgi məktublarının, diplomatik xəbərlərin, qəza və fəlakət xəbərdarlıqlarının başlıca vasitəsi olub.

Teleqraf və rabitə texnologiyalarının təkamülü

Teleqraf texnologiyası tədricən telefon, radio, teleks, faksimil və internet kimi yeni kommunikasiya sistemlərinin yaranmasına zəmin yaradıb. XX əsrdə telefon və internetin inkişafı teleqraf rabitəsinin tədricən arxa plana keçməsinə səbəb olsa da, bu texnologiya müasir informasiya cəmiyyətinin əsaslarını qoymuş və rabitə tarixində əvəzsiz rol oynamışdır.

Bir şeyi izah edən zaman teleqrafın rabitə zəncirindəki yerini belə bölmək olar:

1. Klassik teleqraf (naqilli rabitə və Morze əlifbası)
2. Radioteleqraf (naqilsiz, elektromaqnit dalğaları ilə ötürmə)
3. Telefon və teleks (mətn və səs rabitəsi)
4. Faks və e-mail (sənəd və məlumatın rəqəmsal ötürülməsi)
5. İnternet və mobil rabitə (qlobal, interaktiv əlaqə)

Teleqrafın gündəlik həyatda və dilimizdə izləri

Bugünkü Azərbaycan dilində və gündəlik həyatda teleqraf sözünün metaforik və simvolik mənası qorunur. “Teleqraf sürəti ilə”, “teleqraf xəbəri” kimi ifadələr sürətli, dəqiq və təcili informasiyanı vurğulamaq üçün işlədilir. Bəzi ailələrdə qədim teleqraf lentləri, köhnə teleqraf aparatları və məktublar ailə yadigarı kimi qorunur. Azərbaycan bədii ədəbiyyatında teleqraf obrazı bir çox povest, hekayə və romanlarda yenilik, gözlənilməz xəbər, qovuşma və ayrılıq motivləri ilə yanaşı istifadə edilir.

Teleqraf sistemi tarixən dünya sivilizasiyasının və Azərbaycanın kommunikasiya mədəniyyətinin ən mühüm mərhələlərindən biri olmuşdur. Bu texnologiya insan cəmiyyətinin ünsiyyət, idarəetmə, ticarət və mədəni həyatında əsl yenilik və sürət çağının başlanğıcı olmuşdur. Teleqrafın tarixi və bədii-mədəni rolu indiki dövrdə də dəyərləndirilməli və öyrənilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar