TSH: Tibbdə yeri, Göstəriciləri

İnsan orqanizmi mürəkkəb bir sistemdir. Bu sistemdə milyardlarla hüceyrə bir-birilə əlaqə saxlayır, orqanlar bir-birini tamamlayır, biokimyəvi maddələr saniyələr içində bədəndəki dəyişikliklərə reaksiya verir. Bu möhtəşəm uyumun qorunmasında hormonlar – yəni bədənin kimyəvi siqnalları – əsas rol oynayır. Hormonların hərəkəti isə çox vaxt bir neçə əsas göstəricidən asılıdır. Bu göstəricilərdən biri və ən önəmlisi isə TSH hormonudur.

TSH – tiroid stimullaşdırıcı hormon – tiroid vəzinin fəaliyyəti ilə bağlı ən kritik laborator analizlərdən biridir. Qan analizlərində ən çox istənilən və bədənimizdə baş verən bir çox funksiyaların sirrini açan bu hormon, xüsusilə metabolizma, enerji, bədən istiliyi və əhval-ruhiyyə kimi amillərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

TSH nədir?

TSH (Thyroid Stimulating Hormone) – Azərbaycan dilində “Tiroidi stimullaşdıran hormon” – beyində yerləşən hipofiz vəzindən ifraz olunan bir hormondur. Onun əsas vəzifəsi boyun nahiyəsində yerləşən tiroid vəzini fəaliyyətə keçirmək və T3 (triyodtironin) və T4 (tiroksin) hormonlarının istehsalını təşviq etməkdir.

Bu hormonlar maddələr mübadiləsini, bədən temperaturunu, ürək ritmini, sinir sisteminin fəaliyyətini və bir çox digər həyati funksiyanı tənzimləyir. TSH, sadə dillə desək, tiroid vəzinə nə qədər hormon istehsal etməli olduğunu “əmr edən” rəhbər siqnaldır.

TSH necə işləyir?

TSH hipotalamus–hipofiz–tiroid (HHT) oxu adlanan sistemin bir hissəsidir. Bu sistem belə işləyir:

1. Hipotalamus TRH (tirotropin buraxıcı hormon) ifraz edir.
2. TRH, hipofiz vəzinə təsir edərək TSH ifrazını artırır.
3. TSH isə tiroid vəzini stimullaşdıraraq T3 və T4 hormonlarını istehsal etməyə məcbur edir.
4. Qandakı T3 və T4 səviyyəsi artdıqda, hipotalamus və hipofiz TSH ifrazını azaldır – bu geri əks əlaqə mexanizmi ilə bədən balansı qorunur.

TSH normal dəyərləri

TSH səviyyəsi yaşa, cinsə və bədənin vəziyyətinə görə dəyişə bilər. Lakin ümumi normal göstəricilər aşağıdakı kimidir:

Qeyd: Bəzi laboratoriyalar 0.3 – 4.5 aralığını qəbul edir. Qadınlarda və yaşlı insanlarda dəyişikliklər müşahidə oluna bilər.

TSH yüksək olanda nə baş verir?

Əgər TSH dəyəri normadan yüksəkdirsə, bu, bədənin tiroid hormonlarını yetərincə istehsal etmədiyini göstərir. Buna hipotiroidizm deyilir.

Əlamətlər:

• Yorğunluq
• Üşümək
• Depressiya
• Qəbizlik
• Dəri quruluğu
• Saç tökülməsi
• Səsin tutulması
• Aşağı ürək ritmi
• Yaddaş zəifliyi
• Menstrual dövrdə pozulmalar

Ən çox rast gəlinən səbəblər:

• Haşimoto tireoiditi (autoimmun xəstəlik)
• Yod çatışmazlığı
• Tiroid əməliyyatı sonrası vəziyyət
• Radiasiyaya məruz qalma

TSH hormonunun tibbdə yeri: Diaqnostikadan müalicəyə qədər geniş bir spektr

Tibb sahəsində TSH (Tiroidi Stimullaşdırıcı Hormon) yalnız bir laborator göstərici deyil. Bu hormon, endokrinoloji qiymətləndirmənin mərkəzi elementi, metabolik tarazlığın göstəricisi, habelə bir çox sistemik xəstəliklərin diaqnostik açarı kimi qəbul olunur. Onun tibbdəki istifadəsi təkcə tiroid xəstəlikləri ilə məhdudlaşmır – TSH kardioloji, psixiatrik, reproduktiv, pediatrik və hətta cərrahi sahələrdə də ciddi əhəmiyyət daşıyır.

Aşağıda TSH hormonunun tibbin müxtəlif sahələrində necə istifadə olunduğu ətraflı şəkildə izah olunub:

1. Endokrinologiya: TSH-nin əsas evi

Endokrinologiya – hormonlar və daxili sekresiya vəzilərinin xəstəliklərini araşdıran sahə – TSH-nin doğma məkanıdır.

TSH burada nə üçün istifadə olunur?

• Hipotiroidizm və hipertiroidizm diaqnozu üçün ilkin və əsas göstəricidir.
• Autoimmun tiroiditlər (Haşimoto, Graves) zamanı tiroidin fəaliyyətini izləmək üçün.
• Tiroid düyünlərinin funksiya aktivliyini qiymətləndirmək üçün.
• Tiroid kanseri olan xəstələrdə radioaktiv yod terapiyası öncəsi TSH-nin artırılması məqsədilə.

TSH olmadan tiroid funksiyasının qiymətləndirilməsi demək olar ki, mümkün deyil.

2. Ginekologiya və reproduktiv tibb

Qadın sağlamlığı və sonsuzluq problemləri ilə məşğul olan ginekoloqlar üçün də TSH dəyəri mütləq yoxlanmalı analizlər siyahısındadır.

Niyə?

• Tiroid hormonları menstrual dövrü tənzimləyir.
• Hipotiroidizm vəziyyətində yumurtlama pozğunluğu və sonsuzluq baş verir.
• Hamiləlik dövründə dölün sinir sisteminin inkişafı üçün düzgün tiroid funksiyası vacibdir.
• Ginekoloji endokrin pozğunluqlarda (PCOS, amenore, erkən menopauza) TSH analizləri tələb olunur.

Ginekoloji praktikada hər bir qadının ilkin hormonal qiymətləndirməsində TSH təyini normaya çevrilmişdir.

3. Kardiologiya: ürək ritmini idarə edən hormonlardan biri

TSH səviyyələri ürək-damar sisteminə ciddi təsir göstərir. Xüsusilə hipotiroidizm ürək ritmini yavaşladır, hipertiroidizm isə taxikardiya, aritmiyalar və hipertoniya yaradır.

Kardioloji əhəmiyyəti:

• TSH yüksəkdirsə, bradikardiya (yavaş ürək döyüntüsü), perikardit və ürək çatışmazlığı riski artır.
• TSH aşağıdırsa, taxikardiya, atrial fibrilasiya və qan təzyiqində dəyişkənlik baş verir.
• TSH pozuntuları xolesterin və lipid profillərini dəyişdirə bilər, bu isə ateroskleroz riskini yüksəldir.

Kardioloji xəstələrin müayinə protokollarına TSH təhlili rutin laborator göstərici kimi daxil edilmişdir.

4. Psixiatriya və nevrologiya: duyğulara və düşüncəyə təsir

Az bilinən, lakin tibbi cəhətdən sübut olunmuş fakt: TSH və tiroid hormonları insanın əhval-ruhiyyəsinə və beyin funksiyalarına təsir edir.

Nə baş verir?

• Hipotiroidizm xəstələrində tez-tez depressiya, unutqanlıq, zəif konsentrasiya müşahidə olunur.
• Hipertiroidizm isə panik atak, əsəbilik, yuxusuzluq və hiperaktivlik ilə müşayiət olunur.
• Bəzi hallarda yalnız psixiatrik simptomlarla ortaya çıxan tiroid disfunksiyaları TSH analizi ilə müəyyən olunur.

Buna görə, psixoloqlar və psixiatrlar əhval pozğunluqları olan pasiyentlərə TSH təyini tövsiyə edirlər.

5. Pediatriya: Uşaq inkişafının açarı

Uşaqlarda tiroid hormonları beyin inkişafı, boy artımı və psixomotor fəaliyyət üçün vacibdir. Bu səbəbdən:

• Yeni doğulan uşaqlarda doğuşdan hipotiroidizm testi çərçivəsində TSH səviyyəsinə baxılır.
• Uşaqda böyümə geriliyi, nitq ləngiməsi və zəif yaddaş varsa, TSH ölçülməlidir.
• Erkən və ya gec cinsi yetkinlik hallarında da TSH göstəricisi araşdırılır.

Uşaq sağlamlığı sistemində TSH profilaktik və diaqnostik təyinatlı analizlərdən biridir.

6. Cərrahiyyə və reanimasiya: əməliyyat riski dəyərləndirməsində ro

Tiroid funksiyalarında pozuntu olan xəstələr ümumi anesteziya ilə keçirilən əməliyyatlar zamanı əlavə risk daşıyır. Ona görə də:

• Cərrahi müdaxilə öncəsi TSH və tiroid hormonlarının səviyyəsi yoxlanılır.
• Hipotiroidizmli xəstələrdə anesteziya reaksiyası zəifləyə, metabolik yavaşlıq əməliyyatı çətinləşdirə bilər.
• Hipertiroidizmli xəstələrdə isə ürək ritmi və istilik tənzimləməsində pozuntu baş verə bilər.

Reanimasiya və intensiv terapiyada xəstənin hormonal vəziyyətinə uyğun müdaxilə planlanmalıdır.

7. Ailə həkimliyi və terapevtik yanaşma

Bir çox pasiyent yorğunluq, halsızlıq, dəridə quruluq, saç tökülməsi, depressiya kimi şikayətlərlə həkimə müraciət edir. Bu hallarda TSH ilkin baxış testlərindən biridir.

Ailə həkimi və terapevtlər üçün TSH:

• İlkin diaqnostik vasitə
• Müntəzəm monitorinq göstəricisi
• Dərman dozasının təyini və təqibi üçün əsas parametr

8. Onkologiya: tiroid xərçəngində TSH-nin rolu

Tiroid xərçəngi olan pasiyentlərdə TSH səviyyəsinin sıfıra yaxın saxlanılması məqsədilə hormon müalicəsi aparılır.

TSH burada:

• Xərçəng hüceyrələrinin stimullaşdırılmasının qarşısını almaq üçün sıx nəzarət altındadır.
• Radioaktiv yod müalicəsi öncəsi TSH səviyyəsinin süni olaraq yüksəldilməsi tələb olunur.

9. Laborator təbabət və preventiv sağlamlıq

• TSH rutin sağlamlıq müayinələrinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir.
• Laboratoriyalarda TSH təhlili yüksək dəqiqliklə və avtomatlaşdırılmış sistemlərlə aparılır.
• Yüksək risk qrupları (hamilələr, yaşlılar, ailə tarixi olanlar) üçün illik yoxlama tövsiyə olunur.

10. Əczaçılıq və dərman tənzimləməsi

TSH göstəricisi bir çox dərmanların dozalanmasında birbaşa göstəricidir:

• Levotiroksin dozası TSH-ə görə tənzimlənir.
• Antitiroid dərmanlar (tiamazol, propiltiyourasil) da TSH və T4 dəyərlərinə əsasən seçilir.
• Litium, amiodaron kimi bəzi dərmanlar TSH-yə təsir etdiyindən, bu preparatları qəbul edən şəxslərdə TSH monitorinqi məcburidir.

TSH aşağı olanda nə baş verir?

Əgər TSH dəyəri aşağıdırsa, bu, tiroid vəzinin həddindən artıq hormon istehsal etdiyini göstərir. Bu hal hipertiroidizm adlanır.

Əlamətlər:

• Həddindən artıq enerji və əsəbilik
• Arıqlama
• Tez-tez nəbz
• İshal
• Yuxusuzluq
• Əl titrəmələri
• İstilik dözülməzliyi
• Gözlərin irəli çıxması (Graves xəstəliyi)

Əsas səbəblər:

• Graves xəstəliyi
• Nodulyar tiroid hiperaktivliyi
• Həddindən artıq tiroid dərmanı qəbul edilməsi

TSH analizləri necə verilir?

• Qanda analiz vasitəsilə ölçülür.
• Aclıq vacib deyil, lakin səhər saatlarında verilməsi tövsiyə olunur.
• Həftəlik dərman rejimi varsa, analizdən öncə həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.

TSH və hamiləlik

Hamiləlik dövründə TSH səviyyəsinin çox aşağı və ya yüksək olması həm ana, həm də döl üçün risklidir.

• Hamiləlikdə TSH 2.5-dən yüksəkdirsə, tiroid problemi şübhəsi var.
• Hipotiroidizm hamiləlikdə düşük, erkən doğuş və ağılsızlıq (zehni gerilik) riskini artırır.

Buna görə hamiləlik planlayan və ya hamilə olan qadınlara TSH yoxlanışı mütləq tövsiyə olunur.

TSH və yaş faktoru

• Yaş artdıqca TSH səviyyəsinin yuxarı meyillənməsi normal sayılır, amma daim izlənməlidir.
• Yaşlı insanlarda yüksək TSH, bəzi hallarda orqanizmin kompensator reaksiyası olur və müalicə tələbi olmaya bilər.

Azərbaycanda TSH ilə bağlı tendensiyalar

Azərbaycan əhalisinin təxminən 10–12%-i tiroid disfunksiyalarından əziyyət çəkir və TSH göstəriciləri ilə bağlı mütəmadi analiz verir.

Qeyd: Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və Şəki kimi şəhərlərdə laborator analizlərə maraq və məlumatlılıq daha yüksəkdir.

TSH göstəricilərini nəzarətdə saxlamaq üçün tövsiyələr

1. Yodla zəngin qidalar – dəniz məhsulları, yodlu duz
2. Həkim nəzarəti altında dərman qəbulu – levotiroksin, propiltiyourasil və s.
3. Hər 6 ayda bir TSH analizi – xüsusilə ailəsində tiroid xəstəliyi olanlar üçün
4. Stressin azaldılması – çünki psixoloji gərginlik hormonal tarazlığa təsir edir
5. Fiziki aktivlik və balanslı qidalanma

TSH və həyat keyfiyyəti

TSH səviyyələri, insanın:

• enerji səviyyəsini
• mərkəzi sinir sistemini
• yuxu rejimini
• əmək qabiliyyətini
• ruh halını

birbaşa şəkildə təsir edir. Ona görə də, bu göstəricinin nəzarətdə saxlanması həyat keyfiyyətinin qorunması üçün vacibdir.

TSH – bədənimizdəki hormonal sistemin səssiz, lakin güclü rəhbərlərindən biridir. Onun səviyyəsindəki ən kiçik dəyişikliklər belə, həyat tərzimizə, əhvalımıza və sağlamlığımıza ciddi təsir göstərə bilər. Bu səbəbdən hər kəsin – istər kişi, istər qadın, istər gənc, istər yaşlı – TSH səviyyəsini yoxlatdırması və nəzarətdə saxlaması vacibdir.

Xüsusilə Azərbaycanda qidalanma və genetika səbəbilə tiroid disfunksiyası geniş yayılıb. Bu fonda TSH hormonunun yoxlanması artıq profilaktik tədbir deyil – zəruri sağlamlıq addımıdır.

Ən Çox Verilən Suallar