Ücb: Mənası, Təvazökarlıq ilə Ziddiyyəti

Ücb sözü ərəb mənşəlidir və kökündə “özünü bəyənmək”, “özünə heyran olmaq”, “özünü bəzəmək və fərqli görmək” kimi mənalar dayanır. İslam fəlsəfəsində və əxlaq elminin klassikasında ücb “təkəbbür, özünü hamıdan üstün tutmaq, öz əməllərinə, fəzilətinə həddən artıq dəyər vermək” kimi izah olunur. Ərəb dilində “əcəb” kökündən gələn bu termin bəzən heyranlıq, bəzən də təəccüb hissini ifadə etsə də, əxlaqi mətnlərdə konkret mənfi çalarlı insani zəiflik kimi dəyərləndirilir. Ücb adətən insanın mənəvi inkişafında ən təhlükəli ruhi xəstəliklərdən, təkəbbür və riyakarlıq kimi cəmiyyət və fərdi uçuruma aparan psixoloji keyfiyyətlərdən biri kimi qəbul edilir.

Dini ədəbiyyatda ücb, İslam əxlaqı baxımından qadağan olunmuş və təhlükəli xüsusiyyət sayılır. Qurani-Kərim və hədislərdə ücb, insanı Allahın nemətlərinə şükr etməməyə, özünü kamil və qüsursuz sanmağa, nəticədə isə mənəvi təkəbbür və eqoizmin yaranmasına gətirən amil kimi təqdim olunur.

Ücbün mahiyyəti və təvazökarlıq ilə ziddiyyəti

Təvazö – İslam əxlaqının və peyğəmbər ənənəsinin əsas sütunlarından biri kimi insanın özünü başqalarından üstün tutmaması, mənəvi cəhətdən alçaq könüllülük, əməldə və sözdə sadəlik, insanlarla münasibətdə səmimiyyət və hörmət ifadə olunur. Ücb isə bunun tam əksidir: bir şəxs özünün bütün nöqsan və zəifliklərini görməzdən gəlib, öz üstünlüyünü, xeyirxahlığını və fəzilətini şişirdərək, başqalarını heçə sayır. Ücbün mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insan bütün uğurlarını və üstün cəhətlərini öz əməlləri və məharəti ilə əlaqələndirir, Allahın lütfü və təqdirini, ictimai dəstəyi və təsadüfün rolunu görməzdən gəlir.

Təvazö, insanı həm Allah qarşısında, həm də insanlar içində ucaldan, mənəvi yüksəlişə aparan xüsusiyyət olduğu halda, ücb, insanı cəmiyyətdən təcrid edən, mənəvi tənəzzülə və daxili rahatlığın pozulmasına səbəb olan xüsusiyyətdir.

Ücbün psixoloji və sosial kökləri

Ücb, insan psixikasında iki əsas faktordan qaynaqlanır: daxili natamamlıq kompleksi və özünü təsdiqləmə ehtiyacı. Bəzən insan keçmiş uğursuzluqları və ya sosial qəbul olunmamaq qorxusu fonunda özünü bəyənmək və təqdir olunmaq ehtiyacına qapılır. Bu zaman özünün kiçik uğurlarını həddindən artıq şişirdir, digər insanları isə dəyərsiz və əskik hesab edir. Sosial mühitin və ailənin təsiri də ücbün formalaşmasında əhəmiyyətlidir. Tərifə və həddindən artıq diqqətə alışmış, real özünüqiymətləndirmədən uzaq böyüyən uşaqlarda ücb xüsusiyyəti daha tez inkişaf edir.

Psixologiya elmi sübut edir ki, ücb insanın sosial münasibətlərini pozur, dostluq və əməkdaşlıq ruhuna zərbə vurur, şəxsi və ictimai inkişafın qarşısını alır. Özünü hər şeyin mərkəzi hesab edən insan həm ailədə, həm iş mühitində, həm də cəmiyyət içində etibar və rəğbət qazana bilmir.

Ücbün İslam əxlaqında qadağan olunması və nəticələri

İslamda ücb, böyük günah sayılan, bəndə ilə Allah arasında maneəyə çevrilən mənfi sifətlərdən biridir. Quranda və hədislərdə dəfələrlə təkəbbür, ücb, riya, həsəd kimi mənfi xüsusiyyətlər insanın mənəvi kamilliyinin qarşısını alan əsas səbəblər kimi qeyd olunur. Peyğəmbər Məhəmməd (s) buyurur: “Ücb bəndəni həlaka aparan xüsusiyyətdir.” Hədislərdə qeyd edilir ki, insanın ən böyük ziyanı özünü bəyənmək, Allahın verdiyi nemətləri öz əməyinin nəticəsi hesab etmək və bununla da şükr və təvazö hissini itirməkdir.

Əhli-beyt imamlarının və böyük İslam alimlərinin əsərlərində də ücbün ruhi-mənəvi təhlükəsi, insanın ahirətdə və dünyada necə zərərə uğradığı dəfələrlə vurğulanır. Ücb insanı yalnız Allaha yaxınlaşdırmır, əksinə, mənəvi tənəzzülə sürükləyir və insanın qəlbini qaranlıq, bəd niyyət və acı nəticələrə açır.

Ücbün fəsadları və cəmiyyətə təsiri

Ücb şəxsin özünü sosial birlikdən ayırmasına, eqoist və özündənrazı davranmasına səbəb olur. Belə insanlar başqalarının hiss və maraqlarını nəzərə almadan yalnız öz istəkləri və üstünlükləri ilə yaşayır. Bu isə cəmiyyətdə münasibətlərin pozulmasına, kollektiv işin və komanda ruhunun zəifləməsinə, ədalətsizlik, sosial narazılıq və təcridə gətirib çıxarır.

Cəmiyyətin inkişafı və mənəvi sağlamlığı üçün ücbün yayılması təhlükəli tendensiyadır. Tarixdə və müasir dövrdə ücb xüsusiyyətinin yayılması cəmiyyətlərdə konfliktlərin, nifrət və sosial qeyri-bərabərliyin əsas səbəblərindən biri olub. Ücb, həmçinin fərdin şəxsi inkişafının, öyrənmə və yeniliyə açıq olmasının qarşısını alır, insanı inkişafdan saxlayır.

Ücb və dini həyat: ibadət və səmimiyyət

İslamda ibadətin əsas şərtlərindən biri ixlas, yəni səmimiyyətdir. Ücb isə ibadətin mahiyyətini pozur, insanı riyakar və özündənrazı edir. İbadət edən insanın öz ibadət və əməllərinə həddindən artıq dəyər verməsi, bu əməllərin sadəcə Allaha yaxınlaşmaq üçün vasitə olduğunu unutması mənəvi tənəzzülə gətirib çıxarır. Səmimi ibadət yalnız təvazö və şükr ruhunda mümkün olur. Ücb isə Allah qarşısında insanı məğrur və laqeyd edir, nəticədə ibadət dəyərsiz və qəbulolunmaz olur.

Peyğəmbər və imamlar səmimi ibadətin şərtini təvazö və Allaha təslimiyyət, öz əməllərinin isə yalnız Rəbbin lütfü ilə qəbul olunacağını dərk etməkdə görürlər. Bu mənada ücb – ibadətin və dua, zikr, savab əməllərin ruhunu zədələyən ən böyük maneələrdən biridir.

Ücbün qarşısını almağın yolları

İslam əxlaqı ücbün qarşısını almaq üçün bir sıra praktiki və ruhi yollar təklif edir. Ən vacibi, insan öz əməllərinin və nailiyyətlərinin Allahın lütfü və iradəsi ilə bağlı olduğunu dərk etməli, öz zəiflik və nöqsanlarını unutmamalıdır. Hər bir uğur və müvəffəqiyyətdə insanın payı olsa da, əsas səbəb Rəbbin mərhəməti və həyatdakı imkandır.

Təvazö ruhunun inkişafı üçün mütəmadi olaraq özünü analiz etmək, başqalarının fəzilət və uğurlarını təqdir etmək, həm də sosial layihələrdə və yardımlarda aktiv olmaq məsləhət görülür. Həmçinin dini mənbələrin mütaliəsi, dua və təfəkkür praktikasının artırılması insanı mənəvi baxımdan daha təvazökar və kamil edir.

Ücb və müasir psixologiya

Müasir psixoloji ədəbiyyatda ücb – “narsissizm”, “özünü bəyənmə”, “eqoistlik” kimi terminlərlə yaxın assosiasiya olunur. Sosial mediada özünü həddən artıq tərifləmək, təkəbbürlü davranış, reallığı təhrif edən özünəqapanma hallarına tez-tez rast gəlinir. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, ücbün nəticəsində insan tək qalır, sosial əlaqələri və ailə münasibətləri pozulur, psixoloji stress və depressiya artır.

Buna görə həm psixoloji, həm də dini məsləhətlərdə insanlara real özünüqiymətləndirmə, təvazö, başqalarına dəstək və empatiya ruhu tövsiyə olunur.

Ücb və Azərbaycan folkloru, atalar sözlərində

Azərbaycan xalq hikmətində də ücb və təkəbbür ciddi tənqid olunur. Atalar sözlərində “Yüksəkdə uçan tez düşər”, “Özünü bəyənən adam hər yerdə tək qalar”, “Təvazökar ucalır, özünü bəyənən alçalır” kimi ifadələr ücbün təhlükəsini və təvazönün dəyərini vurğulayır. Xalq nağıllarında və dastanlarda təkəbbürlü qəhrəmanların axırda məğlub olması və təvazökar insanların ucalması tez-tez rast gəlinən motivdir.

Ücb – insanın mənəvi və sosial inkişafını əngəlləyən, cəmiyyət və ailə münasibətlərini pozan, fərdin ruhunu və Allahla əlaqəsini zəiflədən ciddi psixoloji və əxlaqi problemdir. Onun qarşısını almaq üçün təvazö, özünü dərk, dini və psixoloji təhlil, empatiya və sosial məsuliyyət kimi dəyərlərin inkişafı mühümdür. Cəmiyyət olaraq həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə ücbə qarşı həssas yanaşmaq, təvazökarlıq və səmimiyyət ruhunu qorumaq lazımdır. Yalnız bu yolla insan kamilliyə və həqiqi xoşbəxtliyə çatır.

Ən Çox Verilən Suallar