Azərbaycanın çoxmillətli və zəngin etnik palitrasında qədim köklərə malik udilər xüsusi yer tutur. Udilər Qafqazın ən qədim yerli xalqlarından biri kimi tanınır və onların tarixi, dili, mədəniyyəti, dini baxışları, adət-ənənələri, müasir həyatı hər zaman tədqiqatçıların, tarixçilərin, etnoqrafların diqqət mərkəzində olub. Azərbaycan ərazisində, xüsusilə Qəbələ və Oğuz rayonlarında yaşayan udilər öz etnik kimliklərini bu günə kimi qoruyub saxlamağa nail olublar. Onların sayının az olmasına baxmayaraq, udilər milli-mədəni irsin, qədim sivilizasiyanın, tolerantlıq və multikulturalizmin bariz nümunəsidir. Hazırda udilər həm Azərbaycanda, həm də Gürcüstanda məskunlaşmış şəkildə həyatlarını davam etdirirlər. Udilərin dil, dini, məişət və adətləri, onların tarixi kökləri, qədim Alban mədəniyyəti ilə birbaşa bağlılığı, müasir sosial vəziyyəti, problemləri və perspektivləri bu mövzuda xüsusi vurğulanmalıdır. Onların Azərbaycan cəmiyyətindəki yeri, dövlət tərəfindən onlara göstərilən diqqət və qayğı, eləcə də diaspor fəaliyyəti də geniş şəkildə araşdırılmağa ehtiyac duyur.
Udilərin Tarixi Kökü və Mənşəyi
Udilərin tarixi Qafqaz Albaniyasının formalaşması dövrünə gedib çıxır. Tarixi mənbələrə əsasən, udilər Qafqazın ən qədim etnoslarından biri olaraq hələ e.ə. I minillikdə meydana gəlmişdir. Onlar qədim Albaniyanın əsas tayfalarından biri olmuş, Albaniya dövlətinin mədəni və siyasi həyatında fəal iştirak etmişlər. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, udilər Albaniya ərazisində dövlət idarəçiliyində, hərb və təsərrüfat sahələrində mühüm rol oynamışlar.
Qədim udilərin əsas məskunlaşma arealı indiki Azərbaycan və qismən də Gürcüstan əraziləri olmuşdur. Onlar Kür-Araz ovalığının şimalında, dağətəyi və dağlıq bölgələrdə məskunlaşmışdılar. Alban dövlətinin süqutundan sonra udilər müxtəlif etnik proseslər nəticəsində assimilyasiyaya uğramış, lakin öz etnik kimliklərini itirmədən yaşamağa davam etmişlər. Xüsusilə Qəbələ, Oğuz, Qax kimi rayonlarda onların etnik varlığı bu gün də öz aktuallığını qoruyur.
Udilərin Dili və Onun Qorunması
Udilərin ana dili Qafqaz dilləri ailəsinə daxil olan udi dilidir. Udi dili Şimali Qafqazın leksik və fonetik xüsusiyyətlərini daşıyan, özünəməxsus sintaktik və fonoloji xüsusiyyətlərə malik qədim bir dildir. Udi dili Qafqaz dilləri içərisində daha çox ləzgi və avar dilləri ilə yaxınlıq təşkil edir.
Müasir dövrdə udi dili əsasən Azərbaycan Respublikasının Oğuz və Qəbələ rayonlarının Nic və Oğuz kəndlərində qorunub saxlanılır. Eyni zamanda, Gürcüstanın Kvareli rayonu və orada yerləşən Zinobiani kəndində də udi dili istifadə edilir. Sovet dövründə udi dili ilə bağlı bir sıra maarifləndirmə və tədqiqat işləri aparılsa da, dilin qorunması daim təhlükə altında olub. Hazırda udilərin sayı azaldığı üçün udi dilində danışanların sayı da sürətlə azalır. Azərbaycan hökuməti tərəfindən udi dilinin qorunması üçün məktəblərdə udi dili dərsləri keçirilir, folklor tədbirləri, dil kursları təşkil olunur.
Udi dili həm fonetik, həm də leksik baxımdan çox zəngindir. Məsələn, udi dilində “ev” sözü “dom”, “su” – “vağ”, “yaxşı” – “vaşa” kimi ifadə olunur. Bu baxımdan udi dili Azərbaycan dilindən kifayət qədər fərqlənir və yalnız bu icmanın nümayəndələri tərəfindən tam şəkildə başa düşülür.
Udilərin Dini Görüşləri və Alban Kilsəsi
Udilərin dini baxışları da onların kimliyində xüsusi yer tutur. Udilər tarixi etibarilə xristian dininin Qafqazdakı ən qədim daşıyıcılarındandır. Onlar qədim Alban Apostol Kilsəsinin varisləri hesab olunurlar. Qafqaz Albaniyası dövründə xristianlıq dövlət dini kimi qəbul ediləndə udilər bu dini mənimsəyiblər. Hazırda da udilər əsasən pravoslav xristianlar kimi tanınır və dini rituallarını Alban-Udi kilsələrində icra edirlər.
Azərbaycanda Nic kəndində yerləşən və bərpa edilmiş Müqəddəs Məryəm kilsəsi udilərin dini mərkəzi hesab olunur. Burada dini ayinlər udi dilində həyata keçirilir. Alban kilsəsinin unikal arxitekturası, qədim ikonaları və dini ənənələri udilərin kimliyinin ayrılmaz hissəsidir.
Bununla yanaşı, bir çox udilər arasında dini sintez də mövcuddur. Onlar Azərbaycan cəmiyyətinə inteqrasiya olunmuş, müsəlmanlarla yanaşı yaşamış və bir sıra dini mərasimlərdə sinxretizmə rast gəlinir.
Udilərin Ənənəvi Məişət və Mədəniyyəti
Udilərin məişətində və adət-ənənələrində qədim Qafqaz sivilizasiyasının izləri açıq-aşkar hiss olunur. Onların milli geyimləri, toy və yas adətləri, xalq musiqisi, rəqsləri və folkloru bu xalqın zəngin irsinin göstəricisidir. Udilərin ənənəvi peşələri arasında dülgərlik, təsərrüfatçılıq, xalçaçılıq və üzümçülük geniş yayılıb.
Toy mərasimləri udilər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Toylarda qədim alban musiqiləri ifa olunur, milli rəqslər oynanır, xüsusi yeməklər hazırlanır. Udilər üçün ailə dəyərləri və nəsil bağları həmişə yüksək tutulub. Onların ənənəvi qonaqpərvərliyi, yaşlılara hörmət, kollektiv dəyərlər udilərin sosial həyatında əsas prinsiplərdəndir.
Mədəniyyət sahəsində udilər folklor, şifahi ədəbiyyat, nağıl və əfsanələrə də böyük önəm verirlər. Hər ailədə qədim nağıl və əfsanələr nəsildən-nəslə ötürülür. Udilər arasında “Udi nağılları”, “Alban qəhrəmanları” kimi folklor nümunələri geniş yayılmışdır.
Udilərin Sayı və Məskunlaşdığı Ərazilər
Hazırda udilərin sayı dünyada təxminən 10 min nəfərə yaxındır. Onların əksəriyyəti Azərbaycanda, əsasən Nic kəndində, qismən də Oğuz rayonunda məskunlaşıb. Gürcüstanda isə udilərin əsas hissəsi Kvareli rayonunun Zinobiani kəndində yaşayır.
Aşağıdakı cədvəldə udilərin əsas məskunlaşdığı ərazilər və təxmini sayı göstərilib:
| Ərazi | Təxmini Sayı | Qısa Qeyd |
|---|---|---|
| Azərbaycan (Nic, Oğuz) | 4 000-5 000 | Ən böyük udi icması Nic kəndindədir |
| Gürcüstan (Zinobiani) | 2 000 | Kvareli rayonunda yerləşir |
| Rusiya və digərləri | 1 000-1 500 | Diaspor, əsasən şəhərlərdə |
Beləliklə, udilərin sayı çox az olsa da, onlar öz etnik kimliklərini qoruyub saxlayırlar.
Müasir Dövrdə Udilərin Sosial Vəziyyəti
Müasir dövrdə udilər əsasən kənd təsərrüfatı, üzümçülük, maldarlıq və digər ənənəvi sahələrdə fəaliyyət göstərirlər. Nic kəndində udi icması məktəbi, mədəniyyət evi, kilsə və digər ictimai obyektlər fəaliyyət göstərir. Udilər arasında ali təhsilli, müxtəlif sahələrdə çalışan ziyalılar da vardır. Dövlət tərəfindən udilərin mədəni irsinin qorunması üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir.
Azərbaycan hökuməti azsaylı xalqların, o cümlədən udilərin hüquqlarını və mədəni irsini qorumaq üçün xüsusi proqramlar reallaşdırır. Udilər dövlət tədbirlərində, multikultural layihələrdə fəal iştirak edir, öz ənənəvi dəyərlərini cəmiyyətə təqdim edirlər.
Udilərin sosial problemləri sırasında demoqrafik azalmanın, gənclər arasında assimilyasiyanın, iş imkanlarının məhdudluğunun adını çəkmək olar. Buna baxmayaraq, udilər öz milli kimliklərini qoruyub saxlayırlar və gənc nəslin bu dəyərləri yaşatması üçün müxtəlif tədbirlər görürlər.
Udilərin Diaspor Fəaliyyəti və Beynəlxalq Əlaqələri
Son illərdə udilərin bir hissəsi Rusiyada, Ukraynada və digər MDB ölkələrində, Avropada yaşayır. Diaspor udiləri öz milli adət-ənənələrini qorumağa, udi dilini və mədəniyyətini təbliğ etməyə çalışırlar. Onlar müxtəlif diaspor təşkilatları yaradaraq, Azərbaycanla əlaqələrini möhkəmləndirir, beynəlxalq tədbirlərdə udilərin irsini təqdim edirlər.
Azərbaycan udilərinin diaspor fəaliyyəti əsasən milli-mədəni tədbirlərin, xeyriyyə aksiyalarının təşkili, udi gənclərinin təhsil və inkişafına dəstək, mədəniyyətin təbliği ilə bağlıdır. Diaspor udiləri həmçinin Azərbaycanda keçirilən mədəni forumlarda, beynəlxalq tədbirlərdə fəal iştirak edirlər.
Udilərin Azərbaycan Cəmiyyətindəki Rolu və Multikultural Dəyərləri
Udilər Azərbaycanın multikultural və tolerant cəmiyyətinin parlaq nümunəsidir. Onların digər xalqlarla mehriban birgə yaşayışı, dini və mədəni dözümlülük prinsiplərinə sadiqliyi, ölkənin ictimai-siyasi həyatında fəallığı bu xalqın əhəmiyyətini artırır.
Azərbaycanda udilərə dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərilir. Onların tarixi abidələrinin bərpası, udi dilinin tədrisi, mədəni irsin qorunması və təbliği üçün müxtəlif layihələr reallaşdırılır. Udilər Azərbaycan mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir və ölkənin müxtəlif beynəlxalq tədbirlərində, multikultural platformalarda fəal iştirak edirlər.
Udi Dilinin və Mədəniyyətinin Gələcəyi
Udi dili və mədəniyyəti hazırda həm dövlət, həm də ictimai təşkilatlar tərəfindən qorunur və inkişaf etdirilir. Müxtəlif folklor festivalları, dil kursları, udi dili ilə bağlı nəşrlər, mədəni tədbirlər gənc nəslin diqqətini bu mədəni irsə yönəldir.
Udi dilinin gələcəkdə tamamilə yox olmaması üçün maarifləndirmə işləri, müasir texnologiyalardan istifadə ilə tədris materiallarının hazırlanması, media vasitəsilə udi dilində proqram və verilişlərin təşkili vacibdir. Dövlətin, QHT-lərin və diaspor təşkilatlarının birgə səyləri udilərin mədəni irsinin yaşamasında və inkişafında mühüm rol oynayır.
Udilər təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumilikdə Qafqaz regionu üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən qədim və zəngin mədəniyyətə, dilə və tarixə sahib azsaylı xalqlardandır. Onların tarixi kökləri, dini irsi, mədəniyyətləri və müasir dövrdə cəmiyyətə inteqrasiyası Qafqazın etnik mozaikasında xüsusi yer tutur. Udilər Azərbaycan cəmiyyətinin dəyərli və ayrılmaz hissəsi kimi milli-mədəni irsin qorunması, tolerantlığın və multikulturalizmin təbliği istiqamətində mühüm rol oynayır. Onların gələcək nəsillərə ötürülən dəyərləri, zəngin irsi daim qorunmalı, təbliğ edilməli və inkişaf etdirilməlidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Udilər Qafqazın ən qədim aborigen xalqlarından biridir və qədim Qafqaz Albaniyasının varisləridir. Onlar əsasən Azərbaycan və Gürcüstan ərazisində yaşayır, özlərinə məxsus dil və mədəniyyətə sahibdirlər.
Udi dili Qafqaz dilləri ailəsinə daxildir və hazırda əsasən Azərbaycanın Nic kəndi (Qəbələ rayonu), Oğuz rayonu və Gürcüstanın Zinobiani kəndində danışılır.
Udilərin Azərbaycandakı əsas yaşayış məntəqələri Qəbələ rayonunun Nic kəndi və Oğuz rayonudur. Burada udilərin kompakt icmaları mövcuddur.
Udilər əsasən xristian dininə etiqad edirlər və qədim Qafqaz Alban Kilsəsinin varisləridir. Hazırda dini ayinlərini əsasən Alban-Udi kilsəsində icra edirlər.
Udilər ənənəvi olaraq kənd təsərrüfatı, üzümçülük, maldarlıq, xalçaçılıq və dülgərliklə məşğul olurlar. Bu sahələr onların məişətinin əsas hissəsini təşkil edir.
Udi mədəniyyəti zəngin folklor, şifahi xalq ədəbiyyatı, qədim toy və yas adətləri, milli geyim və musiqi ilə seçilir. Onların ənənəvi qonaqpərvərliyi və kollektiv dəyərləri diqqətəlayiqdir.
Hazırda dünyada udilərin sayı 10 min nəfərə yaxın hesab edilir. Əksəriyyəti Azərbaycanda, bir hissəsi isə Gürcüstan və Rusiyada yaşayır.
Udilərin əsas problemləri sırasında demoqrafik azalmanın sürətlənməsi, gənclər arasında assimilyasiya, udi dilinin zəifləməsi və iqtisadi imkanların məhdudluğu göstərilə bilər.
Azərbaycan dövləti və ictimai təşkilatlar tərəfindən udi dilinin tədrisi, kilsələrin bərpası, folklor festivalları və maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilir.
Hazırda dövlət, QHT və diaspor təşkilatlarının birgə səyləri nəticəsində udi dili və mədəniyyətinin qorunması və inkişafı üçün bir sıra addımlar atılır. Gənc nəslin bu mədəni irsi yaşatması üçün maarifləndirici tədbirlər və layihələr davam etdirilir.
