Müasir iqtisadiyyatın əsas göstəricilərindən biri olan Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) ölkənin iqtisadi fəaliyyətinin ölçülməsi və inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün geniş istifadə olunur. ÜDM-in düzgün anlaşılması və hesablanması həm dövlət orqanları, həm də iqtisadçılar və sadə vətəndaşlar üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki bu göstərici iqtisadiyyatın böyüməsi, rifah səviyyəsi və beynəlxalq müqayisələrdə ölkələrin mövqeyi barədə mühüm məlumatlar verir. Lakin ÜDM-in nə olduğu, necə hesablandığı və bu göstəricinin iqtisadiyyatda oynadığı rol barədə tez-tez suallar yaranır. 

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) nədir?

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) ölkə daxilində müəyyən bir müddət ərzində istehsal olunan bütün son məhsul və xidmətlərin bazar dəyərini ifadə edən iqtisadi göstəricidir. ÜDM bir ölkənin iqtisadi fəaliyyətinin miqyasını və dinamikasını ölçmək üçün ən vacib göstəricilərdən biri hesab olunur. O, həm dövlət, həm də özəl sektor tərəfindən istehsal olunan bütün məhsul və xidmətləri əhatə edir və yalnız ölkə sərhədləri daxilində baş verən iqtisadi fəaliyyəti əhatə edir. ÜDM, iqtisadi inkişafın təhlili, ölkələr arasında müqayisə və dövlət siyasətlərinin qiymətləndirilməsi üçün geniş istifadə olunur.

ÜDM-in hesablanma üsulları

ÜDM-in hesablanması üçün bir neçə əsas üsul mövcuddur və onların hər biri fərqli yanaşmalara əsaslanır. İstehsal üsulu məhsul və xidmətlərin yaradılması prosesində əlavə olunan dəyərin cəmini toplamaqla ÜDM-i müəyyən edir. Xərc üsulu isə ölkədə bütün son məhsul və xidmətlərə çəkilən xərclərin cəmini əsas götürür, yəni istehlak, investisiya, dövlət xərcləri və xarici ticarət balansı nəzərə alınır. Gəlir üsulu isə iqtisadi fəaliyyət nəticəsində əldə olunan gəlirlərin, yəni əməkhaqqı, kirayə, faiz və mənfəətin cəmini toplayır. Hər üç üsul nəzəri olaraq eyni nəticəni verməlidir və bir-birini tamamlayır.

Nominal və real ÜDM arasındakı fərq

Nominal və real ÜDM iqtisadiyyatda qiymət dəyişikliklərinin təsirini ayırd etmək üçün istifadə olunur. Nominal ÜDM cari dövrün qiymətləri ilə hesablanır, yəni məhsul və xidmətlərin bazar dəyəri həmin dövrün qiymət səviyyəsinə əsaslanır və inflyasiya və ya deflyasiya nəzərə alınmır. Real ÜDM isə bazis bir ilin qiymətləri ilə hesablanır, bu da qiymət dəyişikliklərini aradan qaldıraraq istehsalın həqiqi həcmini göstərməyə imkan verir. Beləliklə, real ÜDM iqtisadi artımın qiymət səviyyələrindən asılı olmayaraq ölçülməsinə və iqtisadiyyatın məhsuldarlığında baş verən dəyişikliklərin daha dəqiq qiymətləndirilməsinə şərait yaradır.

ÜDM-in iqtisadiyyatda rolu

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) hər bir ölkənin iqtisadiyyatını qiymətləndirmək üçün ən geniş istifadə olunan göstəricilərdən biridir. O, müəyyən bir dövr ərzində ölkə daxilində istehsal olunan bütün malların və xidmətlərin bazar dəyərini əhatə edir. ÜDM iqtisadi artımı ölçmək, ölkələr arasında müqayisə aparmaq və hökumətlərin iqtisadi siyasətini təhlil etmək üçün əsas etalondur. Bundan əlavə, ÜDM makroiqtisadi göstəricilərlə dövlət büdcəsinin planlaşdırılması, investisiya qərarlarının verilməsi və beynəlxalq təşkilatların iqtisadi proqnozlarında geniş tətbiq olunur. Beləliklə, ÜDM iqtisadiyyatın ümumi vəziyyətini və inkişaf potensialını qiymətləndirmək üçün mühüm rol oynayır.

ÜDM-ə təsir edən amillər

ÜDM-in səviyyəsinə və onun dinamikasına müxtəlif amillər təsir göstərir. Əmək resurslarının miqdarı və keyfiyyəti, texnoloji inkişaf, kapital qoyuluşları, istehsalın səmərəliliyi və təbii ehtiyatlar kimi faktorlar ÜDM-in formalaşmasında əsas rol oynayır. Eyni zamanda, ölkənin siyasi sabitliyi, xarici ticarət əlaqələri, investisiya mühiti və dövlətin iqtisadi siyasəti də ÜDM-in artım tempinə və strukturuna təsir edə bilər. İnnovasiyaların tətbiqi, infrastrukturun inkişafı və təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi də iqtisadiyyatın ümumi məhsuldarlığını artırmaqla ÜDM-in yüksəlməsinə səbəb olur.

ÜDM və rifah göstəriciləri

ÜDM tez-tez ölkənin rifah səviyyəsini ölçmək üçün istifadə olunsa da, bu göstəricinin bəzi məhdudiyyətləri var. Belə ki, ÜDM yalnız iqtisadi fəaliyyətin həcmini əks etdirir, lakin gəlirlərin bölgüsü, əhalinin həyat keyfiyyəti, ətraf mühitin qorunması və sosial rifah kimi vacib amilləri nəzərə almır. Buna görə bir ölkənin ÜDM-i yüksək olsa da, bu, əhalinin rifahının da avtomatik şəkildə yüksək olması demək deyil. Müasir iqtisadi araşdırmalarda insan inkişafı indeksi, sosial bərabərlik və ekoloji davamlılıq kimi əlavə göstəricilər də rifahın daha dəqiq qiymətləndirilməsi üçün ÜDM-lə yanaşı istifadə olunur.

ÜDM-in beynəlxalq müqayisəsi

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) bir ölkənin iqtisadi fəaliyyətinin əsas göstəricilərindən biri olmaqla, müxtəlif ölkələr arasında iqtisadi potensial və inkişaf səviyyəsini müqayisə etmək üçün geniş istifadə olunur. Beynəlxalq müqayisələr zamanı ÜDM-in nominal və ya alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında hesablama üsullarından istifadə olunur. Bu göstərici ölkələrin iqtisadi böyüklüyünü, məhsuldarlığını və rifah səviyyəsini qiymətləndirməyə kömək edir. Eyni zamanda, ÜDM-in strukturuna baxmaqla ölkələr arasında sənaye, xidmət və kənd təsərrüfatı sektorları üzrə fərqlilikləri müəyyən etmək mümkündür. Belə müqayisələr iqtisadi siyasətlərin effektivliyinin qiymətləndirilməsi, beynəlxalq investisiya axınlarının təhlili və qlobal iqtisadi tendensiyaların müəyyən edilməsi üçün vacibdir.

Azərbaycanda ÜDM-in dinamikası

Azərbaycanda ÜDM-in dinamikası son illərdə ölkənin iqtisadi inkişafında baş verən dəyişiklikləri əks etdirir. Neft və qaz sektorunun iqtisadiyyatda mühüm rol oynamasına baxmayaraq, son dövrlərdə qeyri-neft sahələrinin inkişafına xüsusi diqqət yetirilir. İqtisadi islahatlar, infrastruktur layihələri və xarici investisiyaların cəlb edilməsi ÜDM-in artım tempinə təsir edən əsas amillərdir. 2020-ci illərdə pandemiyanın təsiri nəticəsində ÜDM-də müəyyən azalmalar müşahidə olunsa da, sonrakı illərdə bərpa və sabit artım tendensiyası qeydə alınıb. Azərbaycanda ÜDM-in artımı ölkədə iqtisadi diversifikasiyanın sürətlənməsi və sosial rifahın yüksəldilməsi məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) hər bir ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsini, potensialını və gələcək imkanlarını müəyyənləşdirmək üçün əsas göstəricilərdən biri olaraq qalır. Onun hesablanma üsullarının, nominal və real göstəricilər arasındakı fərqin düzgün anlaşılması həm iqtisadçılar, həm də ictimaiyyət üçün iqtisadi proseslərin mahiyyətini dərk etməyə imkan yaradır. Eyni zamanda, ÜDM-in strukturuna və artım tempinə təsir edən amillərin nəzərə alınması ölkənin iqtisadi siyasətinin formalaşdırılmasında və sosial rifahın artırılmasında mühüm rol oynayır. Azərbaycanda son illərdə müşahidə olunan ÜDM-in dinamikası göstərir ki, iqtisadi diversifikasiya, innovasiya və qeyri-neft sektorunun inkişafı ölkənin davamlı böyüməsinin təmin edilməsində əsas prioritetlərdəndir.