“Üfüqün Cəhətlərinin Təyini”: Kölgə Təyini, Xəritə

Üfüqün cəhətlərini dəqiq təyin etmək hər dəfə sadə bir istiqamət tapma məşğələsi kimi görünsə də, əslində müşahidə, fizika, coğrafiya və riyazi düşüncənin ortaq nöqtəsidir. İnsan tarix boyu şimalı, cənubu, şərqi və qərbi müəyyən etmədən nə dənizlərə çıxar, nə karvan yollarını qurar, nə də şəhərləri planlayardı. Günəşin müntəzəm hərəkəti, ulduzların gecə səmasında çəkdiyi xəyali dairələr, yerli relyefin ipucları və kompas iynəsinin davranışı hamısı bu axtarışın alətləridir. Hündür bir nöqtədən uzaqlara baxanda görünən üfüq xətti yalnız mənzərə deyil, həm də oriyentasiya üçün bələdçidir. Günəşin meridian keçidi zamanı kölgələrin ən qısa olması, Şimal ulduzunun səma qübbəsində xüsusi mövqeyi, kompasın maqnit şimala doğru çəkilməsi, xəritədə azimutun ölçülməsi – bütün bunlar sistem kimi işləyəndə səhv payı azalır. Şəhər mühitində polad-kərpic kütləsi, açıq ərazilərdə isə külək istiqaməti, bitki örtüyü və su hövzələrinin konturları əlavə ipucudur. Rəqəmsal dövrdə smartfonlarda təchiz olunan GNSS, elektron kompas və giroskoplar istiqamətin təyinini saniyələrə endirib, amma klassik üsulların dəyəri dəyişmir. Çünki batareya bitəndə, siqnal itəndə və ya cihaz kalibrlənməyə ehtiyac duyanda köməyə məhz bu biliklər gəlir. İstiqamət hissini gücləndirmək həm təhlükəsizlik, həm də planlı hərəkət üçün ən praktik bacarıqlardandır; üfüqün cəhətlərini düzgün oxumaq isə bu bacarığın möhkəm təməlidir.

Üfüqün cəhətləri və koordinat əsasları

Üfüqün cəhətləri dedikdə şimal, cənub, şərq, qərb və onların ara istiqamətləri nəzərdə tutulur. Yerli horizontal koordinat sistemində üfüq müstəvisi baza səviyyəsidir; azimut bu müstəvidə ölçülən istiqamət bucağıdır. Konvensiyaya görə 0 dərəcə şimala, 90 dərəcə şərqə, 180 dərəcə cənuba, 270 dərəcə qərbə uyğundur. Müşahidəçi harada dayanırsa, koordinat sistemi də orada “mərkəz”lənir; bu səbəbdən üfüqün cəhətləri lokal məna daşıyır.

Coğrafi (həqiqi) şimal Yerin fırlanma oxuna əsaslanır, maqnit şimal isə maqnit sahəsinin iynəni apardığı istiqamətdir; aralarındakı fərq maqnit meyli adlanır və məkana, zamanla dəyişən geofiziki proseslərə bağlıdır. Xəritələrdə bəzən üçüncü anlayış – tor şimalı (grid north) da verilir. Azimutla işləyərkən hansı şimala istinad edildiyini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək gərəkdir. Həqiqi şimala görə ölçülən azimut sahə işlərində xəritəyə ən rahat köçürülən istiqamətdir.

Günəş və kölgə ilə istiqamətin təyini

Günəş əsrlər boyu təbii kompas olub. Şimal yarımkürəsində Günəş günorta meridianında cənubda görünür, bu an kölgə ən qısadır və şimala yönəlir. Kölgə üsulu üçün düz, nazik bir dirək yerə sancılır, kölgənin ucu işarələnir, təxminən 10–15 dəqiqə sonra yeni nöqtə qeyd edilir. Birinci və ikinci nöqtələri birləşdirən xətt təxminən şərq-qərb istiqamətini verir; birinci nöqtədən ikinciyə doğru xətt qərbi, əks istiqamət şərqi göstərir.

Saat üsulu da praktikdir. Analogi saatı günəşə çevirib saat əqrəbini Günəşin istiqamətinə yönəldin. Şimal yarımkürəsində saatın 12-si ilə saat əqrəbi arasındakı bucağın yarısını bölən xətt cənubu göstərir. Yay vaxtına keçid tətbiq olunursa, hesablamada 1 saatlıq düzəliş etmək lazımdır. Bu metod təxmini istiqamət verir; səhər-axşam alçaq Günəş hündürlüyündə və buludlu havada dəqiqlik azalır.

Ulduzlarla oriyentasiya: Şimal ulduzu və səma hərəkəti

Gecə səmasında Şimal ulduzunu tapmaq klassik üsuldur. Böyük Ayı bürcünün “qab” hissəsindəki iki “göstərici” ulduz arasındakı məsafəni təxminən beş dəfə uzadın, həmin istiqamətdə daha parlaq bir ulduz görəcəksiniz; bu, Şimal ulduzudur. Onun altındakı üfüq nöqtəsi təxminən həqiqi şimaldır. Şimal ulduzunun səma hündürlüyü təxmini coğrafi enliyinizə bərabərdir; bu, yerinliyə dair əlavə ipucu verir.

Cənub yarımkürəsində Şimal ulduzu görünmür; burada Cənub Xaçı bürcündən yararlanılır, lakin dəqiqlik bir qədər aşağıdır. Ulduzlarla oriyentasiya üçün təmiz hava, işıq çirklənməsinin azlığı və əsas bürclərin xəritəsini tanımaq önəmlidir. Hərəkətdə olan buludlar və Aysız gecələr şəraiti yaxşılaşdırır. Qısa təlimlə gecə oriyentasiyası sahədə çox etibarlı naviqasiya texnikasına çevrilə bilər.

Kompas, maqnit meyli və səhv mənbələri

Kompas asan daşınan, etibarlı alətdir, amma onun göstərdiyi istiqamət maqnit şimalıdır. Həqiqi şimalla maqnit şimal arasındakı fərqə maqnit meyli deyilir. Şərq meyli müsbət qəbul olunur: həqiqi azimut = maqnit azimutu + meyl. Meyl regiona görə fərqlidir və zamanla dəyişə bilir; xəritənin kənar izahında (legend) adətən bu məlumat verilir. Sahədə dəqiq işləmək üçün əvvəlcə meylə düzəliş etmək lazımdır.

Kompasın səhv mənbələrinə yerli maqnit təsirlər (məsələn, dəmir konstruksiyalar, avtomobillər, elektrik xətləri), iynənin kalibrlənmə problemi, alətin meyilləndirilməsi və temperatur dəyişkənliyi daxildir. Ölçmə zamanı bədəndəki metal əşyaları, telefon və maqnit örtükləri kompasdan uzaq saxlayın. İki-üç müstəqil ölçmənin orta qiymətini götürmək səhv payını azaldır. Hərəkət edən komandada kompasçı ilə xəritəçinin koordinasiyası əsasdır.

Xəritə, azimut və təbii landşaft göstəriciləri

Xəritədə istiqamətin təyinində azimut anlayışı mərkəzdədir. Riya­zi olaraq azimut başlanğıcı şimaldır və saat əqrəbi istiqamətində ölçülür. İstiqamət götürərkən əvvəlcə xəritəni yerə uyğunlaşdırın: yer kompası ilə şimallaşdırın, ərazinin konturlarını xəritədəki relyef xətləri ilə tutuşdurun. Məqsəd nöqtəyə olan azimutu xəritədən ölçüb sahədə kompasla tutmaqdır. Bu texnika dağ yürüşlərində ən sınaqdan çıxmış üsuldur.

Təbii landşaft göstəriciləri əlavə ipucu verir. Çayların axın istiqaməti, yamacın günəydən daha çox Günəş alması, ağacların şimal tərəfinin daha nəm və mamırlı olması, qarın günəşli cənub yamaclarda daha tez əriməsi kimi əlamətlər çox vaxt istiqaməti təsdiqləyir. Bu ipucları təkbaşına qəti hökm deyil, kompas və xəritə ilə birlikdə “şahid” kimi istifadə etmək lazımdır.

Rəqəmsal cihazlar: smartfon, GNSS və inertial sistemlər

Müasir smartfonlar üç əsas sensorla istiqamət təyin edir: magnetometr (elektron kompas), giroskop və GNSS qəbuledicisi. Magnetometr dayanarkən baş istiqamətini göstərir, lakin yaxınlıqdakı metal və maqnitlərdən təsirlənə bilər. GNSS isə hərəkətdə olarkən trayektoriya yönünü daha etibarlı verir; dayanmış vəziyyətdə “baş” istiqamətini dəqiq göstərməyə bilər. Cihazı “8” fiquru ilə hərəkət etdirib kalibrləmək magnetometri sabitləşdirir.

Peşəkar sahədə GNSS kompasları iki antena arasındakı faza fərqinə əsaslanaraq həqiqi şimala görə baş bucağını müəyyən edir. Dənizçilikdə və aviasiyada giroskopik kompaslar maqnit sahəsindən asılı olmadan həqiqi şimala orientasiya edir. Rəqəmsal cihazlar sürətli, praktik və çox vaxt kifayət qədər dəqiqdir, lakin enerji mənbəyindən asılılıq və siqnalın itməsi riskini nəzərə almaq vacibdir.

Təhlükəsizlik və sahə protokolları

İstiqamət itməsi çox vaxt kiçik səhvdən başlayır. Qayda sadədir: hər bir dönmədə, relyef dəyişəndə və ya görünüş pozulanda “oxu”nuzu yeniləyin. Komandanın daxilində yön siqnalları eyni terminlərlə verilməlidir; “10 dərəcə sağa”, “azimut 210” kimi konkret ifadələr anlaşılmazlığın qarşısını alır. Pis hava, duman və gecə şəraitində iki müstəqil üsulun paralel işlədilməsi tövsiyə olunur.

Yol planı əvvəlcədən “dayanma nöqtələri” və “yoxlama xətləri” ilə qurulmalıdır: çay keçidi, yol ayrıcı, hündürlük konturu kimi əlamətlərdə azimutun doğruluğu yoxlanır. Mənbə, yol və qəbul edən nöqtə prinsipi naviqasiyada da keçərlidir: xəritə-kompas, Günəş-kölgə, ulduz-azimut, GNSS-giroskop kombinasiyaları səhv payını aşağı salır. Enerji ehtiyatı, ehtiyat kompası və suya davamlı xəritə qutusu təhlükəsizlik paketinin ayrılmaz hissəsidir.

Tədris və təlim: məktəb və sahə məşqləri üçün metodika

İstiqamət bacarığı mərhələli öyrədilməlidir. Sinifdə əvvəlcə üfüqün cəhətləri, azimut və kompasın quruluşu izah edilir, sonra qısa laboratoriya məşğələsi ilə kölgə üsulu, saat üsulu və masaüstü xəritə məşqi edilir. Sahə təlimində “poynt-to-poynt” tapşırıqları verilir: müəyyən azimutla 200–300 metr irəlilə, sonra ikinci azimutla hərəkət et və başlanğıc nöqtəsinə qayıt. Bu, həm ölçmə, həm də məsafə hissini inkişaf etdirir.

Məktəb və gənclər təşkilatlarında oriyentinq yarışları əla platformadır. İştirakçılar xəritə və kompasla məntəqələri tapır, yol seçimi edir, vaxtı optimallaşdırır. Hər məşqdən sonra de-brief iclası aparmaq, səhvləri xəritə üzərində təhlil etmək, “nəyə görə belə oldu” sualını cavablandırmaq öyrənməni sürətləndirir. Dərs planında yerli ərazinin real xəritələrindən istifadə motivasiyanı artırır.

Cədvəl: Üfüqün cəhətlərini təyin etmə üsullarının müqayisəsi

Üfüqün cəhətlərini təyin etmə bacarığı, əslində, bir neçə ayrı bilik sahəsinin harmoniyasıdır. Günəşin meridian keçidi, kölgə xəttinin davranışı, Şimal ulduzunun səma mövqeyi və kompasın sakit iynəsi bir yerdə oxunanda istiqamət demək olar ki, səhvsiz tapılır. Xəritə ilə azimutun ölçülməsi bu bilikləri praktik marşruta çevirir, təbii landşaft ipucları isə “ikinci şahid” funksiyasını yerinə yetirir. Rəqəmsal cihazlar bu klassik bazanı sürət və rahatlıqla tamamlayır, amma onların da ehtiyat planına ehtiyacı var. Təhlükəsizlik protokolları istiqamətin yoxlanmasını vərdişə çevirir və itmə riskini minimuma endirir. Tədris və təlimdə mərhələli yanaşma biliklərin sabit mənimsənməsinə imkan verir. İstiqamət ölçmələrində dəqiqliyi artırmağın ən yaxşı yolu eyni anda iki müstəqil üsuldan istifadə etməkdir. Maqnit meylinə düzəliş, yerli təsirlərdən uzaq ölçmə və ölçmələrin orta qiymətini götürmək səhvləri ciddi şəkildə azaldır. İstər dağ yürüşü, istər dəniz səfəri, istərsə də şəhər ekspedisiyası olsun, üfüqün cəhətlərini düzgün oxumaq həm təhlükəsizlik, həm də səmərəli planlama deməkdir. Bu bacarıq bir dəfə öyrənildikdə həyat boyu etibarlı qalır, çünki təbiətin qaydaları dəyişmir.

Ən Çox Verilən Suallar