Üməyyə : Mənşəyi, Sülalənin Yaranması

Üməyyə sözü İslam və ərəb tarixində dərin iz qoymuş anlayışlardan biridir. Ərəb dilində “Üməyyə” termini həm bir şəxsin adı, həm də Qurayş qəbiləsinin bir qolunu və bu qoldan çıxmış böyük sülaləni ifadə edir. Ərəb dilində “Üməyyə” sözünün kökü ailə, nəsil, törəmə və mənşə mənalarına sahibdir. Bu termin daha çox siyasi, dini və mədəniyyət tarixində Bəni-Üməyyə sülaləsi və onların yaratdığı xilafətlə bağlı işlədilir.

Tarixdə Üməyyə adı Qurayş qəbiləsinin iki böyük qolundan biri kimi tanınırdı. Digəri Bəni-Haşimdir ki, Məhəmməd Peyğəmbər məhz bu qoldandır. Üməyyə isə əsasən ticarət, siyasi və sosial nüfuzuyla seçilən qəbilə idi. Onların arasında yaranmış rəqabət, sonradan İslam tarixinə təsir edən bir çox mühüm hadisələrin mənbəyi olub.

Bəni-Üməyyənin mənşəyi və sülalənin yaranması

Bəni-Üməyyə Qurayş qəbiləsinin ən nüfuzlu və varlı qollarından biri idi. Onun başçısı Üməyyə ibn Əbdüşşəms olmuşdur və sülalənin adı da onun adından götürülüb. Bəni-Üməyyənin ən məşhur nümayəndələrindən biri Əbu Sufyan idi. İslamın ilk illərində Bəni-Üməyyə Məhəmməd Peyğəmbərə qarşı çıxış etsə də, sonradan İslamı qəbul edib İslam dünyasında böyük rol oynamışlar.

Sülalənin siyasi gücə gəlməsi Əbu Sufyanın oğlu Müaviyə ibn Əbu Sufyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə başlamışdır. Müaviyə ilk dəfə Suriya valisi oldu və sonradan, Raşidi xəlifələrin dönəminin sonunda xilafətə sahib oldu.

Üməyyə xilafətinin qurulması və idarəetməsi

Üməyyə sülaləsinin dövləti, İslam tarixində ilk irsi sülalə idarəetməsi nümunəsidir. 661-ci ildə Əli ibn Əbu Talibin şəhadətindən sonra Müaviyə ibn Əbu Sufyan özünü xəlifə elan etdi və İslam aləminin yeni idarə formasını qurdu. Xilafətin paytaxtı Mədinədən Dəməşqə köçürüldü və burada yeni idarəetmə strukturu quruldu.

Üməyyə xilafəti İslam dünyasını Şərqdən Qərbə qədər birləşdirərək, indiki İspaniyadan Hindistana, Orta Asiyadan Şimali Afrikaya qədər uzanan böyük bir imperiya yaratdı. Dövlətin mərkəzləşdirilməsi, vahid idarəetmə və dövlət dili kimi ərəbcənin qəbul olunması, inzibati və maliyyə sistemlərinin qurulması bu dövrün əsas yenilikləri oldu.

Üməyyə dövründə siyasi və mədəni inkişaflar

Üməyyə sülaləsinin dövründə İslam mədəniyyəti, elmi və ədəbi sahələrdə də böyük inkişaflar baş verdi. Dövlətin sərhədlərinin genişlənməsi, yeni torpaqların fəthi, yeni xalqların İslama daxil olması mədəniyyətlərarası əlaqələri gücləndirdi. Bu dövrdə Qübbətüs-Səxra məscidi, Dəməşq Ulu Məscidi kimi möhtəşəm memarlıq abidələri tikildi.

Ərəb dili bütün rəsmi yazışmalarda istifadə olundu və dövlətin vahidliyinə xidmət etdi. Elmi, ədəbi və inzibati islahatlar, mərkəzləşmiş bürokratiya və vergi sistemləri bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindəndir.

Dini və siyasi münaqişələr

Üməyyə sülaləsinin hakimiyyəti dövründə, xüsusən də Əhli-beyt tərəfdarları ilə Bəni-Üməyyə arasında ciddi münaqişələr yaşandı. 680-ci ildə baş verən Kərbəla hadisəsi, Hüseyn ibn Əlinin və tərəfdarlarının şəhid edilməsi İslam dünyasında dərindən sarsıntı yaratdı. Bu hadisə şiəlik məzhəbinin güclənməsinə səbəb oldu və müsəlman dünyasında dini və siyasi parçalanmaya yol açdı.

Bundan əlavə, sülalənin idarəçiliyində ərəblərlə qeyri-ərəb müsəlmanlar (məvalilər) arasında sosial və hüquqi bərabərsizliklər, dövlət daxilində narazılıqlar və üsyanlar da müşahidə olunurdu.

Üməyyə dövlətinin süqutu və İspaniyada davamı

750-ci ildə Abbasilər sülaləsinin üsyanı nəticəsində Üməyyə dövləti süqut etdi. Abbasilər hakimiyyətə gəlsə də, Üməyyə sülaləsinin bir qolu İspaniyaya – Əndəlüsə qaçaraq burada yeni bir dövlət – Qərbi Üməyyə xilafətini yaratdı. Kordova şəhəri bu dövlətin paytaxtı oldu və Avropada İslam mədəniyyətinin mərkəzinə çevrildi. Burada elm, mədəniyyət, memarlıq və incəsənət yüksək səviyyədə inkişaf etdi.

Üməyyə adının simvolik və mənəvi mənası

Üməyyə sözü yalnız sülalə və dövlət anlayışı ilə məhdudlaşmır. Ərəb poeziya və ədəbiyyatında “üməyyə” adı soylu mənşə, əyanlıq və nəsil simvolu kimi işlədilir. Bu ad İslamdan əvvəl və sonrakı dövrdə zadəganlıq, mənəvi irs və ictimai status ifadə edən anlayış olmuşdur.

Üməyyə ilə bağlı mübahisələr və tarixi qiymətləndirmə

Tarixi mənbələrdə bəzən Üməyyə sülaləsinin idarəetməsinə tənqidlər də var. Siyasi rəqiblər və bəzi məzhəbi qruplar onların siyasətini sərt, bəzən də ədalətsiz adlandırır. Lakin digər mənbələrdə qeyd olunur ki, Üməyyə sülaləsi İslam dünyasında mərkəzləşmiş dövlət, inzibati və hüquqi sistemlər yaratmaqla sivilizasiyanın inkişafında böyük rol oynamışdır.

Sülalənin dövründə baş vermiş islahatlar, elmin və sənətin inkişafı, siyasi idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, dövlətin sərhədlərinin genişlənməsi bu dövrü İslam tarixinin ən mühüm mərhələlərindən birinə çevirib.

Üməyyə adının müasir dövrdə istifadəsi

Müasir ədəbiyyat və tarix kitablarında “üməyyə” adı çox zaman sülalə və dövlət adı kimi istifadə olunur. Bununla yanaşı, bəzi ailələrdə soyad və ad kimi də rast gəlinir. “Üməyyə” anlayışı bu gün də İslam tarixi, mədəniyyəti və siyasi şüurunun ayrılmaz hissəsidir.

Üməyyə anlayışı təkcə bir sülalənin və ya dövlətin adı deyil, həm də İslam tarixinin dönüş nöqtəsi, idarəetmə, elm, mədəniyyət və memarlıqda böyük nailiyyətlərin simvoludur. Onların dövrü müsəlman sivilizasiyasının inkişafı, siyasi institutların formalaşması və İslamın yayılması baxımından əhəmiyyətli mərhələ olub. Bütün bunlarla yanaşı, Üməyyə adı həm də soylu mənşə, tarixi irs və mənəvi simvol kimi yadda qalır.

Ən Çox Verilən Suallar