Ürtiker – gündəlik dildə çox vaxt “qabarıq səpkili, qəfil qaşınma tutmaları” kimi təsvir edilən dərinin allergik-iltihabi reaksiyasıdır. Termin bəzən “ürkiter” kimi yazılır, lakin klinik ədəbiyyatda “ürtiker” forması işlədilir. Xəstəliyin əsas özəlliyi dəridə qısa müddətdə yaranıb yoxa çıxan, mərkəzi solğun, kənarları daha tünd rəngli, şiddətli qaşınma verən düyüncüklər və ya lövhəciklərdir. Bu səpkilər adətən 24 saatdan az davam edir, yerini dəyişir və izi qalmır; dərində şişkinlik olduqda angioödem də qoşula bilər. Əlamətlər bəzən tətiklə – qida, dərman, soyuq, tərləmə, mexaniki təmas – əlaqələndirilir, bəzən isə heç bir açıq səbəb tapılmır. Kəskin formalar həftələr içində sönə bilir, xroniki gedişdə isə altı həftədən çox təkrarlanan epizodlar görülür. Müasir yanaşma təkcə qaşınmanı yatırtmaqdan ibarət deyil: məqsəd əmələgətirən mexanizmlərə təsir etməklə relapsları azaltmaq və yaşam keyfiyyətini bərpa etməkdir. Patogenezdə mast hüceyrələrinin degranulyasiyası, histamin və digər mediatorların ifrazı, damar keçiriciliyinin artması və sinir uclarının həssaslaşması əsas rol oynayır. Kliniki mənzərə qəfil başlasa da, düzgün idarə olunduqda proqnoz əlverişli sayılır. Xüsusilə xroniki spontan ürtikerdə individual plan, tetiklərin xəritəsi və mərhələli müalicə strategiyası uğurun açarıdır. Uşaqlarda və hamilələrdə dərman seçimi, doza və təhlükəsizlik profilinə daha diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Nəhayət, anafilaksi əlamətləri göründükdə gecikmədən təcili yardım protokoluna keçmək həyati əhəmiyyət daşıyır.
Ürtiker nədir: anlayış və yayılma
Ürtiker dəridə qabarıq, sərhədləri aydın, mərkəzi solğun lövhələr və ya papulalarla səciyyələnən, çox vaxt güclü qaşınma verən vəziyyətdir. Səpkilər milçək dişləməsinə oxşasa da, miqdarı və ölçüsü dəyişkəndir; bəzən birləşərək daha geniş plaq sahələri yaradır. Angioödem qoşulduqda dərin dərialtı toxumada şişkinlik olur, xüsusən göz ətrafı, dodaqlar, əllər və ayaqlarda nəzərə çarpır. Kəskin ürtikerdə epizodlar altı həftədən az çəkir, xroniki ürtikerdə isə bu hədd aşılır.
Epidemioloji baxımdan həyat boyu ən azı bir dəfə ürtiker epizodu yaşayanların payı xeyli yüksəkdir. Xroniki spontan ürtiker bütün ürtikerlərin kiçik hissəsini təşkil etsə də, gündəlik fəaliyyətə təsiri böyükdür: yuxu pozuntuları, iş və təhsil performansında azalma, psixoloji gərginlik kimi nəticələr yaradır. Cins fərqi yüngül üstünlüklə qadınların xeyrinədir, yaş qrupları arasında isə geniş yayılıb. Uşaqlarda çoxu kəskin gedişlidir və infeksiyalarla əlaqəli olur, böyüklərdə xroniki spontan formalar daha çox görünür.
Patogenez: mast hüceyrəsi, histamin və iltihab mediatorları
Ürtikerin mərkəzində mast hüceyrələrinin degranulyasiyası dayanır. Bu hüceyrələr dərinin damarları və sinir ucları yaxınlığında toplanır, aktivləşdikdə histamin, triptaza, leukotrienlər, prostaglandinlər və sitokinlər kimi mediatorları sərbəst buraxır. Histamin H1 reseptorlarına bağlanaraq qaşınma və damar keçiriciliyinin artmasına, nəticədə dermal ödem və qabarıq səpkilərə səbəb olur. Autoimmun mexanizmlər (məsələn, IgG vasitəli anti-FcεRI və anti-IgE antikorları) xroniki spontan ürtikerdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Fiziki/induksiyalı formalar mexaniki, istilik, soyuq, tərləmə, vibrasiya və ya günəş kimi spesifik stimullarla mast hüceyrələrinin lokallaşmış aktivləşməsinə bağlıdır. Eyni zamanda sinir–immun əlaqələri, sensor neyropeptidlər və dərinin barier funksiyasındakı dəyişikliklər də klinik tabloya təsir göstərir. Bu kompleks mexanizmlər səbəbindən eyni xəstədə müxtəlif tetiklərin birlikdə rol oynaması mümkündür və strategiya hərtərəfli olmalıdır.
Klinik mənzərə: səpkilər, qaşınma, angioödem və anafilaksidən fərqləndirmə
Tipik səpkilər birdən çıxır, saatlar içində solur və yerini dəyişə bilir. Kənarları qabarıq, mərkəzi bəzən daha solğun, üzəri hamar olur. Qaşınma çox vaxt axşam və gecə saatlarında artır, yuxu keyfiyyətini pisləşdirir. Angioödem olduqda ağrı və gərginlik hissi ön plandadır, qaşınma isə daha az ola bilər. Dodaq və dilin şişməsi danışma və udqunmanı çətinləşdirə bilər.
Anafilaksi ilə qarışdırmamaq vacibdir. Anafilaksidə təkcə dəri deyil, tənəffüs, ürək-damar və ya mədə-bağırsaq sistemlərində də qəfil, həyati riskli əlamətlər olur: nəfəs darlığı, hırıltı, qıcolma kimi hiss edilən boğaz daralması, arterial təzyiqin düşməsi, sinkopa. Belə hal varsa, dərhal təcili yardım çağırmaq, adrenalin auto-iynə varsa tətbiq etmək, sonra tibbi müəssisəyə yönəlmək lazımdır. Sadə ürtikerdə isə sistemik kollaps olmur və adətən dərmansız da saatlar içində səpkilər sönə bilər.
Təsnifat: kəskin/xroniki, spontan/induksiyalı formalar
Kəskin ürtiker 6 həftədən az çəkən epizodlarla xarakterizə olunur; çox zaman virus infeksiyaları, qida əlavələri, qoz-fındıq, dəniz məhsulları, antibiotik və ağrıkəsici qəbulu, həşərat sancmaları ilə əlaqədardır. Xroniki ürtiker 6 həftədən çox davam edən, həftənin ən azı 2 günündə təkrarlanan səpkilərlə gedir. Xroniki spontan ürtikerdə aydın tetik tapılmaya bilər; induksiyalı (fiziki) formalar isə konkret stimulla təkrarlana bilir.
İnduksiyalı alt tiplərə dermoqrafizm (dəriyə sürtünmə ilə), soyuq ürtikeri, gecikmiş təzyiq ürtikeri, istilik, günəş (fotoduyarlı), akvagenik, vibrasiya və xolinergik (tərləmə və bədən temperaturu artımı ilə) ürtiker daxildir. Hər birinin xəstə təhsili və tetikdən qaçınma qaydaları fərqlidir. Bəzən eyni xəstədə həm spontan, həm də bir neçə induksiyalı forma yanaşı olur ki, müalicə planında bu, nəzərə alınmalıdır.
Diaqnostika: hansı hallarda test, nə zaman həyəcan siqnalı
Ürtikerin diaqnozu əsasən klinikdir: səpkilərin görünüşü və davranışı tipikdirsə, geniş laborator paketə ehtiyac olmur. Xroniki hallarda minimum skrininq kimi tam qan analizi, CRP/ESR və bəzən tiroid autoantikorlarının baxılması faydalı ola bilər. İnfeksiya, dərman və qida tarixçəsi məntiqi şəkildə soruşulmalı, induksiyalıdan şübhələnilirsə, nəzarətli provokasiya testləri planlana bilər. Urtikarial vaskulit şübhəsində səpkilər 24 saatdan çox qalır, göyərik izi buraxır və yanğı hissi daha çox olur; bu zaman biopsiya düşünülür.
Həyəcan siqnalları bunlardır: nəfəs darlığı, boğazda sıxılma, başgicəllənmə ilə təzyiq enməsi, davamlı qarın ağrısı və ya sürətlə artan angioödem – bu hallarda anafilaksi protokoluna keçmək lazımdır. Uşaqlarda geniş yayılmış səpkilərlə yüksək hərarət, oynaq ağrıları birgədirsə, digər infeksion və revmatoloji səbəblər istisna olunmalıdır. Dərinin infeksiyalaşması nadirdir, lakin qaşıma nəticəsində ikincili bakterial zədələnmə baş verə bilər.
Müalicə strategiyası: mərhələli yanaşma və dərman seçimi
Birinci xətt müalicə ikinci nəsil H1-antihistaminiklərdir (məsələn, cetirizin, levosetirizin, loratadin, feksofenadin, desloratadin, bilastin, rupatadin). Bu qrup sedasiya və antixolinergik yan təsirlər baxımından daha təhlükəsizdir, gündə bir dəfə doza üstünlük təşkil edir. Cavab qeyri-kafi olduqda təlimatlara görə eyni qrupun dozası 4-qatadək artırıla bilər. Birinci nəsil sedativ antihistaminiklər gündüz istifadəsində məsləhət görülmür, maksimum gecəlik qısa kurslarda həkim nəzarəti ilə verilə bilər.
İkinci xəttdə omalizumab (anti-IgE) xroniki spontan ürtikerdə yüksək effektivlik göstərir; aylıq inyeksiya şəklində tətbiq edilir, təhlükəsizlik profili yaxşıdır. Üçüncü xətt olaraq siklosporin seçilə bilər, lakin yan təsirlərə (hipertoniya, böyrək təsirləri) görə diqqətli monitorinq tələb edir. Qısa kurs sistemik steroidlər kəskin ağırlaşmalarda və ya keçid mərhələsində istifadə oluna bilər, lakin xroniki idarəetmədə yeri yoxdur. Montelukast kimi leukotrien antaqonistləri bəzi seçilmiş hallarda fayda verə bilər.
Həyat tərzi: tetiklər, xüsusi qruplar və özünə-baxım
Tetiklərin xəritəsini çıxarmaq praktiki addımdır: Aİİ və ağrıkəsicilərdən (xüsusilə NSAİİ) uzaq durmaq, alkoqol və ədviyyatlı qidaları alovlanma dövründə məhdudlaşdırmaq, dərini qıcıqlandıran sabun və deterjentləri dəyişmək faydalıdır. Fiziki ürtikeri olanlar soyuq, istilik, günəş və tərləmə ilə bağlı qaydaları öyrənməli, uyğun qoruyucu vasitələrdən istifadə etməlidirlər. Dəriyə yumşaldıcı kremlər qaşınma həddini azalda bilər. Stress və yuxu pozuntularının idarəsi də relaps tezliyinə təsir edir.
Uşaqlarda çoxu kəskin gedişli və öz-özünə keçici olur; buna baxmayaraq, antihistaminiklərin dozası bədən çəkisinə uyğun seçilməlidir. Hamiləlikdə ikinci nəsil antihistaminiklərdən bəziləri daha əlverişli təhlükəsizlik profilinə malik sayılır; individual qərar ginekoloq və allerqoloqla verilməlidir. Laktasiya dövründə də seçim diqqətlə aparılmalı, sedasiya verən preparatlardan qaçınılmalıdır. Peşə riski olanlarda (isti sexlər, soyuq anbarlar) iş yerinin uyğunlaşdırılması vacibdir.
Ayırıcı diaqnoz və izləmə: UAS7, DLQI və uzunmüddətli proqnoz
Ürtikerial vaskulit, kontakt dermatit, mastositoz, eritema multiforme və qızılca-qızartılı infeksion səpkilər ayırıcı diaqnozda nəzərə alınır. Səpkilərin 24 saatdan uzun qalması, göyərik izi qoyması, yanğı və ağrının qaşınmadan üstün olması vaskulitə işarədir. Xroniki hallarda xəstəlik aktivliyi UAS7 (7 gün üçün gündəlik səpkilər və qaşınma skorlaması) ilə ölçülə bilər; yaşam keyfiyyəti isə DLQI anketi ilə izlənir. Bu alətlər müalicənin effektini obyektivləşdirir.
Proqnoz çox vaxt əlverişlidir. Kəskin ürtikerlərin əksəriyyəti həftələr içində sönür, xroniki spontan ürtikerdə isə bir neçə il ərzində remissiya şansı yüksəkdir. Hədəf müalicə strategiyası, uyğun doza və ardıcıllıq, tetiklərin nəzarəti bu prosesi sürətləndirir. Uzunmüddətli steroid istifadəsindən qaçmaq, təhlükəsizlik profilli seçimlərə üstünlük vermək əsas prinsipdir.
Cədvəl: Ürtiker formaları və idarəetmə xülasəsi
| Forma | Tipik tetik | Diaqnostik açar | İlk xətt müalicə | Qeydlər |
|---|---|---|---|---|
| Kəskin ürtiker | Virus infeksiyası, qida, dərman | Klinik; çox vaxt test tələb etmir | 2-ci nəsil H1 antihistaminiklər | Anafilaksi əlamətləri varsa təcili yardım |
| Xroniki spontan ürtiker | Tez-tez səbəb tapılmır, autoimmun mexanizm | Minimum laborator skrininq, UAS7 izləmə | Antihistaminik → 4x doza; sonra omalizumab | 3-cü xətt: siklosporin, seçilmiş hallarda LTRA |
| Soyuq/istilik/günəş ürtikeri | Temperatur, UV/işıq ekspozisiyası | Nəzarətli provokasiya testləri | Antihistaminik + tetikdən qaçınma | Qoruyucu geyim, iş şəraitinin uyğunlaşdırılması |
| Dermoqrafizm | Sürtünmə, sıx geyim | Dəriyə yüngül cızma ilə induksiya | Antihistaminik | Adətən xoşxassəli gediş |
| Gecikmiş təzyiq ürtikeri | Ağır çanta, sıx kəmər | Lokal təzyiqdən saatlar sonra lezyon | Antihistaminik; lazım gələrsə əlavə terapiya | İş rejimi dəyişiklikləri faydalıdır |
| Xolinergik ürtiker | İdman, isti duş, stress | Xırda papullar, yayğın eritem | Antihistaminik; tetikdən qaçınma | Soyuqlaşdırma və mərhələli məşq |
Ürtiker tez-tez rastlanan, lakin ağırlıq spektri geniş olan bir dəri xəstəliyidir. Klinik tablonun mərkəzində mast hüceyrələrinin aktivləşməsi və histaminin təsiri durur; bu mexanizmə yönəlmiş müasir dərmanlar daha təhlükəsiz və təsirlidir. Hər pasiyentdə eyni tetik və eyni cavab gözləmək olmaz, buna görə fərdiləşdirilmiş plan əsas şərtdir. Kəskin hallarda çox zaman qısa kurslarla nəzarət mümkündür, xroniki hallarda isə ardıcıl izləmə, UAS7 kimi ölçülərlə objektiv dəyərləndirmə müalicəni optimallaşdırır. Anafilaksi əlamətləri istisna edilməməli, angioödem tənəffüs yolunu təhdid edirsə dərhal təcili yardım çağırılmalıdır. İkinci nəsil antihistaminiklər birinci seçimdir və dozanın mərhələli artırılması çox hallarda kifayət edir. Omalizumab xroniki spontan ürtikerdə oyun qaydalarını dəyişən təhlükəsizlik profilinə malik bir seçimdir; siklosporin isə seçilmiş hallarda üçüncü xəttdə faydalıdır. Həyat tərzi dəyişiklikləri, tetiklərin xəritəsi və iş mühitinin adaptasiyası dərman effektini gücləndirir. Uşaqlar və hamilələrdə təhlükəsizlik prioritet olmalı, multidissiplinar komanda ilə qərarlar verilməlidir. Psixoloji dəstək və yuxu gigiyenası qaşınma dairəsini qırmağa kömək edir. Davamlı təhsil və özünə-baxım bacarıqları sayəsində ürtikerlə yaşam keyfiyyətini yüksək səviyyədə saxlamaq mümkündür.
Ən Çox Verilən Suallar
Ürtiker dəridə qəfil yaranan, qaşınmalı qabarıq səpkilərlə gedən vəziyyətdir. Azərbaycan dilində bəzən “ürkiter” kimi yazılsa da, tibbi ədəbiyyatda düzgün forma “ürtiker”dir. Mahiyyət eyni qalır: mast hüceyrələrinin aktivləşməsi nəticəsində histamin ifrazı və ödem. Angioödem qoşularsa dərin toxumalarda şişkinlik olur.
Bəzi kəskin hallarda allergenlə birbaşa əlaqə ola bilər, lakin xroniki spontan ürtikerdə çox vaxt klassik allergiya mexanizmi sübut olunmur. Burada autoimmun mexanizmlər və sinir-immun qarşılıqlı təsirləri daha önəmli sayılır. Hər xəstəyə geniş allergiya testləri etmək lazım deyil. Anamnez məqsədyönlü aparıldıqda kimə test gərəkdiyi aydınlaşır.
Xeyr. Ürtikerdə əsasən dəri ilə məhdud səpkilər və qaşınma görülür, sistemik kollaps olmur. Anafilaksidə tənəffüs çətinliyi, hırıltı, təzyiqin düşməsi, şüurun bulanması kimi həyati riskli əlamətlər olur. Belə hal yaranarsa dərhal təcili yardım çağırmaq vacibdir.
Kəskin formalar virus infeksiyası, qida, dərman və həşərat sancmaları ilə bağlı ola bilər. Xroniki spontan ürtikerdə isə səbəb çox zaman tapılmır və autoimmun mexanizmlər ehtimal olunur. Fiziki/induksiyalı alt tiplərdə soyuq, istilik, tərləmə, mexaniki sürtünmə kimi stimullar tetik rolunu oynayır. Eyni xəstədə bir neçə tetik yanaşı ola bilər.
Tipik kəskin ürtikerdə testlərsiz klinik diaqnoz kifayətdir. Xroniki hallarda minimal skrininq (tam qan, CRP/ESR) yetərli ola bilər; xüsusi şübhə yoxdursa geniş panelə ehtiyac yoxdur. İnduksiyalı formadan şübhələnilirsə, nəzarətli provokasiya testləri aparıla bilər. Urtikarial vaskulit kimi fərqli diaqnozlarda biopsiya müzakirə edilir.
İlk seçim ikinci nəsil H1-antihistaminikdir və gündə bir dəfə başlanır. Cavab qeyri-kafi olduqda həkim nəzarəti ilə dozanın 4-qatadək artırılması təlimatlarda yer alır. Sedasiya verən birinci nəsil preparatları gündüz istifadəsində məsləhət görülmür. Müalicə ardıcıl aparılmalı, özbaşına kəsmələrdən qaçınılmalıdır.
Xroniki spontan ürtikerdə antihistaminiklərin maksimal dozalarına baxmayaraq simptomlar qalırsa, omalizumab növbəti addımdır. Aylıq inyeksiya şəklində tətbiq olunur və təhlükəsizlik profili ümumən əlverişlidir. Effekt çox vaxt ilk aylarda hiss olunur. Qərar fərdi risk-fayda qiymətləndirməsi ilə verilir.
Qısa kurs sistemik steroidlər kəskin ağırlaşmalarda və ya keçid dövründə fayda verə bilər. Lakin xroniki idarəetmədə uzunmüddətli steroid istifadəsi tövsiyə edilmir: yan təsir riski yüksəkdir və relapsı önləmir. Steroid ehtiyacı yaranırsa, paralel olaraq saxlayıcı strategiya yenilənməlidir. Həkim nəzarəti vacibdir.
Hamiləlikdə ikinci nəsil antihistaminiklərdən bəziləri daha əlverişli hesab olunur, seçim ginekoloq və allerqoloqla birgə edilir. Uşaqlarda çoxu kəskin və keçicidir; doza bədən çəkisinə uyğun tənzimlənir. Sedasiya və məktəb performansına təsir nəzərə alınmalıdır. Hər iki qrupda təhlükəsizlik prioritetdir.
NSAİİ tipli ağrıkəsicilər, alkoqol və ədviyyatlı qidalar alovlanmanı artıra bilər; imkan daxilində məhdudlaşdırın. Dəriyə yumşaldıcı qulluq, qıcıqlandırıcı deterjentlərdən uzaq durmaq, uyğun geyim seçimi faydalıdır. Fiziki/induksiyalı forması olanlar tetikdən mümkün qədər qaçmalı və iş-mühitini uyğunlaşdırmalıdır. Yuxu və stressin idarəsi qaşınma dairəsini zəiflədir.
