Uşaq insan həyatının ən həssas, formalaşdırıcı və dəyərli mərhələsidir. Cəmiyyətin gələcəyi və rifahı məhz uşaqların sağlam, təhsilli və xoşbəxt böyüməsindən asılıdır. Uşaqlıq dövrü bəşər tarixində həmişə xüsusi münasibət, qayğı və himayə ilə seçilmiş, müxtəlif dinlərdə, hüquq sistemlərində və mədəniyyətlərdə ən yüksək dəyərlər sırasında yer alıb. Uşaqlar təkcə bioloji və sosial varlıq deyillər; onlar cəmiyyətin mənəvi inkişafında, milli-mədəni dəyərlərin ötürülməsində, yeni ideyaların formalaşmasında ən önəmli rol oynayırlar.
Azərbaycan cəmiyyətində uşaqlar ailənin, məktəbin və bütövlükdə toplumun diqqət mərkəzindədir. Valideynlərin, müəllimlərin və dövlətin birgə səyi ilə uşaqların fiziki, psixoloji, əqli və mənəvi inkişafı üçün əlverişli mühit yaradılır. Müasir dövrdə uşaqlara münasibət və onların hüquqlarının qorunması beynəlxalq konvensiyalar, dövlət proqramları və sosial təşəbbüslərlə tənzimlənir. Uşaqlar yalnız cəmiyyətin qorunmağa ehtiyacı olan təbəqəsi deyil, eyni zamanda, cəmiyyətin inkişaf potensialı, gələcəyin liderləri və yenilikçi düşüncənin daşıyıcılarıdır.
Uşaq anlayışının elmi və hüquqi əsasları
Uşaq anlayışı müxtəlif elmi, hüquqi və mədəni kontekstlərdə fərqli təriflərə malikdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına və BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasına əsasən, uşaq 18 yaşına qədər olan şəxs sayılır. Elmi baxımdan isə uşaqlıq dövrü doğuluşdan yetkinliyə qədər müxtəlif mərhələlərə bölünür: körpəlik (0-3 yaş), erkən uşaq dövrü (3-6 yaş), məktəbəqədər yaş (6-7 yaş), məktəb yaşı (7-11 yaş), yeniyetməlik (12-18 yaş). Hər bir mərhələ fərqli fiziki, psixoloji və sosial xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur.
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində də uşaq hüquqları və onların müdafiəsi əsas prinsiplər kimi təsbit olunub. “Uşaq hüquqları haqqında” Qanun, Ailə Məcəlləsi və digər normativ aktlar uşaqların rifahı, sağlam inkişafı, təhsil, tibbi xidmət, istirahət və asudə vaxt, zorakılıqdan və istismardan qorunma hüquqlarını təmin edir. Uşaqların hüquqlarının beynəlxalq səviyyədə müdafiəsi və ölkədaxili hüquq sistemində tətbiqi onların təhlükəsiz və sağlam böyüməsinə zəmin yaradır.
Uşaqlarda inkişaf mərhələləri və psixoloji xüsusiyyətlər
Uşaqlıq dövrü bioloji və psixoloji inkişaf mərhələlərinin ardıcıl bir-birini əvəz etməsi ilə xarakterizə olunur. Doğumdan ilk il insan həyatının ən sürətli inkişaf dövrüdür: uşaq sürətlə böyüyür, ətraf mühitlə ünsiyyətə başlayır, ilk sözlərini, addımlarını atır. Körpəlik dövründə əsas diqqət qidalanma, gigiyena, peyvənd və emosional bağlılığa yönəlir.
Erkən uşaqlıq dövründə uşağın maraq və öyrənmə qabiliyyəti artır, nitq inkişaf edir, ailə və yaxın mühitlə psixoloji bağlar dərinləşir. Məktəbəqədər yaşda sosiallaşma, oyun fəaliyyəti, əsas davranış vərdişləri formalaşır. Məktəb yaşında intellektual inkişaf ön plana keçir, sosial bacarıqlar, məsuliyyət və özünüidarəetmə qabiliyyəti güclənir. Yeniyetməlik isə özünüifadə, müstəqillik, şəxsiyyətin formalaşması, emosional və sosial dəyişikliklərlə müşayiət olunur.
Psixoloqlar qeyd edir ki, uşağın inkişafında ailə mühiti, valideyn münasibəti, müəllimlərin dəstəyi və sağlam sosial mühit həlledici rol oynayır. Uşaqlarda sevgi, güvən, sərbəstlik və yaradıcı fəaliyyətə şərait yaradan ailələrdə, adətən, sağlam şəxsiyyət və uğurlu gələcək formalaşır.
Uşaqların sosiallaşması və ailə-cəmiyyət münasibətləri
Uşağın şəxsiyyət kimi formalaşması ilk növbədə ailədə başlayır. Ailə uşağa ilk qayğı, sevgi, əxlaq və davranış nümunəsini verir. Valideynlərin uşağa münasibəti, onların bir-biri ilə münasibətləri, evdəki ab-hava uşağın xarakterinə, emosional sabitliyinə və sosial bacarıqlarına təsir edir. Valideynlər uşağın ehtiyaclarını düzgün qiymətləndirməli, ona sərbəst qərar vermək imkanı yaratmalı, eyni zamanda məhdudiyyət və qaydaları aydın şəkildə müəyyən etməlidir.
Ailə ilə yanaşı, məktəb və geniş ictimai mühit də uşağın sosiallaşmasında əsas rol oynayır. Məktəb mühitində uşaq yeni dostlar qazanır, kollektiv davranış qaydalarını öyrənir, liderlik və əməkdaşlıq qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. İdman klubları, musiqi məktəbləri, dərnəklər və ictimai tədbirlər uşağın potensialının üzə çıxarılması üçün əlavə imkanlar yaradır.
Cədvəldə uşağın sosiallaşma mühitləri və onların təsiri ümumiləşdirilib:
| Mühit | Təsiri və funksiyası |
|---|---|
| Ailə | Əsas qayğı, ilkin tərbiyə, emosional sabitlik |
| Məktəb | Təhsil, sosial əlaqələr, əməkdaşlıq, intizam |
| Dost çevrəsi | Kommunikasiya, emosional dəstək, oyun |
| İctimai mühit | Mədəni tədbirlər, asudə vaxt, əyləncə |
| Virtual mühit | İnformasiya, sosial şəbəkələr, distant öyrənmə |
Uşağın hər bir sosiallaşma mərhələsində ona dəstək və düzgün istiqamət verilməsi gələcək uğurlu və sağlam şəxsiyyətin formalaşmasına zəmin yaradır.
Uşaqların təhsili və tərbiyəsində müasir yanaşmalar
Təhsil uşağın inkişafının əsas təməl daşlarından biridir. Müasir dövrdə Azərbaycanda təhsil sistemi mərhələli və inteqrasiya olunmuş model əsasında qurulub. Məktəbəqədər, ümumi orta, tam orta, peşə və ali təhsil pillələri uşaqlar üçün geniş seçim və inkişaf imkanları yaradır. Son illər STEAM (elm, texnologiya, mühəndislik, incəsənət və riyaziyyat), xarici dil bilikləri, rəqəmsal bacarıqlar, kreativ və tənqidi düşünmə kimi innovativ yanaşmalar təhsil sisteminə tətbiq olunur.
Müəllimlər yalnız bilik verən deyil, həm də uşaqların potensialını aşkara çıxaran, onların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan bələdçi və motivator rolunu oynayırlar. Tərbiyədə əsas məqsəd uşağın şəxsiyyətini formalaşdırmaq, onu əxlaqi, sosial, emosional və intellektual cəhətdən inkişaf etdirməkdir. Səmərəli təhsil və tərbiyə uşağın gələcək peşə, şəxsi və sosial həyatında uğurun əsas zəminidir.
Uşaqların sağlamlığı və psixoloji rifahı
Uşaq sağlamlığı – cəmiyyətin sağlam gələcəyinin əsas təminatıdır. Hər bir uşağın normal inkişafı üçün düzgün qidalanma, tibbi xidmət, peyvənd, müntəzəm hərəki fəaliyyət, gigiyena qaydalarına riayət vacibdir. Dövlət səviyyəsində uşaqların sağlamlığına qayğı məqsədilə geniş peyvənd proqramları, pulsuz tibbi müayinələr, profilaktik tədbirlər və sağlamlıq təbliğatı həyata keçirilir.
Uşaqların psixoloji rifahı fiziki sağlamlıq qədər önəmlidir. Müasir psixoloqlar uşaq depressiyası, anksiyete, zorakılıq və istismar halları, ailədaxili və məktəb zorakılığı ilə mübarizəni prioritet hesab edir. Hər bir uşaq özünü təhlükəsiz, dəyərli və sevilən hiss etməli, fərdi və sosial problemlərinin həllində dəstək almalıdır. Ailə və məktəb psixoloqları, ictimai qurumlar, sosial xidmət mərkəzləri uşaqların rifahının qorunmasında mühüm rol oynayır.
Uşaqların hüquqları və müdafiəsi
Uşaq hüquqları müasir cəmiyyətin əsas dəyərlərindəndir. Azərbaycan BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasına qoşulan ilk ölkələrdəndir və ölkədə uşaq hüquqlarının qorunması üçün geniş qanunvericilik bazası mövcuddur. Uşaqların təhsil, səhiyyə, müdafiə, ifadə, iştirak, bərabərlik, istirahət və təhlükəsizlik hüquqları dövlət və cəmiyyət tərəfindən təmin edilir.
Uşaqlar istismar, zorakılıq, məcburi əməyə cəlb edilmə, diskriminasiya və digər mənfi hallardan qorunmalı, onlara qarşı hər cür ayrıseçkilik qadağan edilməlidir. Dövlət strukturları, polis, məktəb və ictimai təşkilatlar uşaqların hüquqlarının pozulması hallarını vaxtında aşkar etməli və qarşısını almalıdır. Uşaq Ombudsmanı və yerli icra strukturları daim monitorinq və müdafiə tədbirləri həyata keçirir.
Azərbaycan cəmiyyətində uşaqlara münasibət və dövlət siyasəti
Azərbaycanın milli və dini ənənələrində uşaqlara münasibət həmişə xüsusi diqqət və mərhəmətlə seçilib. Valideynlər uşaqların tərbiyəsi, təhsili, sağlamlığı və təhlükəsizliyi üçün bütün imkanlarını səfərbər edirlər. Ailə institutunun gücləndirilməsi, sosial proqramlar, aztəminatlı ailələrə yardım, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin şəbəkəsinin genişləndirilməsi dövlətin əsas siyasət istiqamətlərindəndir.
Son illər uşaqların inkişafı üçün dövlət və bələdiyyə proqramları, Gənclər və İdman Nazirliyi, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi, Səhiyyə Nazirliyi və digər qurumlar tərəfindən innovativ təşəbbüslər həyata keçirilir. Uşaqlara xüsusi ehtiyacı olanların, əlilliyi və ya sosial problemləri olanların müdafiəsi və inteqrasiyası üçün fərdi yanaşmalar tətbiq olunur. Sosial rifah, tibbi və psixoloji dəstək, təhsil imkanlarının bərabərliyi dövlətin prioritetidir.
Uşaq mədəniyyəti və istedadların inkişafı
Uşaq mədəniyyəti xalqın mənəvi irsinin ötürülməsi və inkişafında mühüm rol oynayır. Nağıllar, şeirlər, xalq mahnıları, oyunlar, milli bayramlar və ənənəvi tədbirlər uşaqların tərbiyəsində xüsusi yer tutur. Uşaq teatrları, rəsm və musiqi məktəbləri, intellektual yarışlar, idman klubları, yay düşərgələri uşaqların istedadının üzə çıxarılması və formalaşması üçün geniş imkanlar yaradır.
Dövlət və ictimai təşkilatlar istedadlı uşaqların inkişafı, onların respublika və beynəlxalq yarışlarda iştirakına, təqaüdlər, fərdi proqramlar və yaradıcılıq təşəbbüsləri üçün mütəmadi dəstək verir. Uşaq mədəniyyətinin qorunması, inkişafı və yeni nəsilə ötürülməsi cəmiyyətin mənəvi bütövlüyünün və gələcək rifahının əsas təminatıdır.
Uşaq inkişafının əsas mərhələləri və xarakterik xüsusiyyətlər
| İnkişaf mərhələsi | Yaş dövrü | Əsas xüsusiyyətlər |
|---|---|---|
| Körpəlik | 0-3 yaş | Sürətli fiziki inkişaf, ilkin reflekslər, emosional bağlanma |
| Erkən uşaqlıq | 3-6 yaş | Maraqlanma, öyrənmə, nitq inkişafı, oyun fəaliyyətləri |
| Məktəbəqədər yaş | 6-7 yaş | Sosiallaşma, intizam, əsas bilik və bacarıqlar |
| Məktəb yaşı | 7-11 yaş | İntellektual inkişaf, məsuliyyət, əməkdaşlıq |
| Yeniyetməlik | 12-18 yaş | Özünüifadə, emosional dəyişikliklər, müstəqillik |
Uşaq həyatı insan varlığının ən əhəmiyyətli və həssas mərhələsidir. Onların inkişafı, hüquqları, sağlamlığı və xoşbəxtliyi hər bir ailənin, cəmiyyətin və dövlətin əsas məqsədidir. Uşaqların təhsili, tərbiyəsi və sosial müdafiəsi gələcəyin təminatıdır. Müasir dünyada uşaqlara qayğı yalnız fiziki ehtiyacların ödənilməsi ilə məhdudlaşmamalı, onların intellektual, yaradıcı və sosial potensialı da ən yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməlidir.
Cəmiyyət və dövlət birgə səylərlə uşaqlar üçün sağlam, təhlükəsiz, sevgi dolu və inkişafetdirici mühit yaratmalıdır. Yalnız belə olduqda gələcək nəsil mənəvi və fiziki cəhətdən sağlam, sosial məsuliyyətli, kreativ və uğurlu vətəndaş kimi formalaşa bilər. Uşaqların gülümsər həyatı, uğurları və rifahı isə cəmiyyətin ən yüksək dəyəri və nailiyyətidir.
Ən çox verilən suallar
Uşaq, qanunvericiliyə görə 18 yaşına qədər olan şəxslərdir. Bioloji və psixoloji baxımdan isə uşaqlıq doğumdan yetkinliyə qədər davam edən inkişaf mərhələsidir.
Körpəlik (0-3 yaş), erkən uşaqlıq (3-6 yaş), məktəbəqədər yaş (6-7 yaş), məktəb yaşı (7-11 yaş) və yeniyetməlik (12-18 yaş) əsas inkişaf mərhələləridir.
Uşaqların hüquqları BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyası, Azərbaycan qanunvericiliyi və yerli dövlət proqramları ilə qorunur. Təhsil, səhiyyə, təhlükəsizlik və sosial müdafiə hüquqları təmin edilir.
Peyvənd proqramları, tibbi müayinələr, profilaktik tədbirlər və sosial dəstək proqramları dövlət və ictimai təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir.
Ailə, məktəb psixoloqları, sosial xidmət mərkəzləri və ictimai qurumlar uşaqların psixoloji rifahının qorunması üçün daim işləyir, dəstək verir.
Ailə, məktəb, dost çevrəsi, ictimai və virtual mühit uşaqların sosial bacarıqlarını formalaşdırır və onları cəmiyyətə hazırlayır.
STEAM təhsili, kreativ və tənqidi düşüncə, rəqəmsal bacarıqlar, fərdi yanaşma və motivasiya əsas yeniliklərdəndir.
Uşaqların hüquqları pozularsa, valideynlər, müəllimlər və ictimaiyyət dərhal hüquq-mühafizə orqanlarına, Uşaq Ombudsmanına və sosial xidmət mərkəzlərinə müraciət etməlidirlər.
Uşaq teatrları, rəsm və musiqi məktəbləri, idman klubları, yay düşərgələri, dövlət və ictimai təşəbbüslər, xüsusi proqram və təqaüdlər istedadlı uşaqlara dəstək üçün geniş imkanlar yaradır.
Ailədə, məktəbdə və cəmiyyətdə sevgi, təhlükəsizlik, qayğı və bərabərlik prinsipləri təmin olunmalı, uşaqlara psixoloji və tibbi dəstək göstərilməli, təhsil və asudə vaxt imkanları yaradılmalıdır.
