Geniş yayılan və minilliklər boyu şərq təbabətində mühüm yer tutan üzərlik bitkisi, xüsusilə üzərlik çayı olaraq xalq arasında populyarlığını qoruyub saxlayır. İnsanlar çox vaxt onu bəd nəzərdən qoruyan, evdə pis enerjini uzaqlaşdıran simvol kimi tanıyırlar, lakin üzərlik bitkisinin əsl gücü təkcə mistik inanclarda deyil, onun zəngin kimyəvi tərkibində və sağlamlığa göstərdiyi faydalarda gizlənir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, üzərlik bitkisinin toxumları və yarpaqlarından hazırlanan çay, orqanizmin müxtəlif sistemlərinə təsir edə biləcək bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Hər nə qədər qədimdə insanlar üzərlik çayını əsasən şifahi reseptlərlə hazırlasalar da, müasir dövrdə bu çayın hazırlanma qaydaları və istifadə məqsədləri elmi əsaslarla da araşdırılır.
Üzərlik çayının tərkibində alkaloidlər, flavonoidlər, yağ turşuları, taninlər və digər bioloji aktiv maddələr var. Bəzi elmi mənbələrə görə, bu maddələr sinir sistemi üzərində sakitləşdirici, immun sistemi üçün isə stimullaşdırıcı təsir göstərə bilər. Həmçinin, xalq təbabətində üzərlik çayı stress, yuxusuzluq, soyuqdəymə, bronxit kimi problemlərdə, bəzən də həzm sisteminin yaxşılaşdırılması üçün istifadə edilir. Çox zaman insanlar üzərlik çayını qoruyucu vasitə kimi, pis gözə və ya bəd enerjiyə qarşı da istifadə edirlər. Amma elmi yanaşma bu təsirlərdən yalnız bəzilərini təsdiqləyir.
Bütün faydalarına baxmayaraq, üzərlik çayı istifadə edilərkən ehtiyatlı olmaq lazımdır. Xüsusilə yüksək dozada istifadə edildikdə və ya davamlı şəkildə qəbul olunduqda, bəzi yan təsirlər ortaya çıxa bilər. Buna görə də, həkim məsləhəti olmadan, xüsusilə uşaqlarda, hamilə və süd verən qadınlarda, xroniki xəstəlikləri olan insanlarda istifadəsi məsləhət görülmür. Üzərlik çayı ilə bağlı xalq arasında formalaşmış yanlış təsəvvürlər, bəzi hallarda təhlükəli ola bilər və elmi tədqiqatların göstərdiyi kimi, dozaya və istifadəyə diqqət edilməlidir.
Davamlı olaraq, üzərlik çayının müsbət və mənfi təsirlərinə, tarixinə, hazırlanma üsullarına, müasir elmdə dəyərləndirilməsinə və ən sonda, onun real istifadəsində ehtiyatlı yanaşmanın vacibliyinə daha yaxından nəzər salmaq lazımdır.
Üzərlik Çayının Tarixi və Mədəni Əhəmiyyəti
Üzərlik bitkisi qədim zamanlardan həm təbabətdə, həm də inanclarda özünə yer tapıb. Orta Asiya, İran, Anadolu və Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar üzərlikdən qoruyucu və təmizləyici vasitə kimi istifadə ediblər. Tarixən bu bitki zərərli ruhların, bəd nəzərin və pis enerjinin uzaqlaşdırılması üçün yandırılıb və tüstüsü ilə evlər təmizlənib. Hətta bəzi mənbələrdə, üzərlik çayının içilməsi və ya üzərlik suyunun bədənə sürtülməsi pisliklərdən qorunmaq üçün tövsiyə edilib.
Mədəniyyətimizdə üzərlik çayına münasibət fərqli dövrlərdə müxtəlif olub. Qədim zamanlarda çay şəklində istifadə edilməklə yanaşı, toz halında, dəmləmə və ya məhlul formasında da tətbiq edilib. Üzərlik bitkisinin əhəmiyyəti folklorda, nağıllarda, bayatılarda və xalq yaradıcılığında da geniş yer alıb. Məhz bu ənənəvi yanaşma günümüzə qədər gəlib çıxıb və bu bitkinin çay formasında istifadəsi Azərbaycan evlərində geniş yayılıb.
Digər tərəfdən, üzərlik çayının xalq təbabətində yeri yalnız qoruyucu gücü ilə deyil, bədənə rahatlıq gətirməsi, yuxusuzluğa, stressə qarşı mübarizə vasitəsi kimi də dəyərləndirilib. Müasir dövrdə də bir çox ailələr soyuq qış günlərində və ya yorucu günün sonunda rahatlaşdırıcı bir içki kimi üzərlik çayına müraciət edir.
Üzərlik Bitkisinin Tərkibi və Biokimyəvi Xüsusiyyətləri
Üzərlik bitkisi (Peganum harmala) kimyəvi tərkib baxımından olduqca zəngindir. Onun tərkibində harmalin, harman, harmol, peganin kimi alkaloidlər, flavonoidlər, taninlər, üzvi turşular və müxtəlif efir yağları var. Alkaloidlər, xüsusən də harmalin və harman, bitkinin əsas bioloji aktiv maddələridir və bir çox elmi tədqiqatlarda onların sinir sistemi üzərində təsiri araşdırılıb.
Bu maddələrin bəzi növləri güclü psixoaktiv və spazmolitik təsir göstərir, buna görə də xalq arasında “sakitləşdirici” və ya “açıcı” təsiri ilə məşhurdur. Flavonoidlər isə güclü antioksidant təsirə malikdir və orqanizmin hüceyrə səviyyəsində qorunmasına kömək edir. Taninlər isə bədənə mikroblarla mübarizədə dəstək ola bilər.
Üzərlik çayının dəmlənməsi zamanı bu maddələr suya keçir və orqanizmə qəbul edilir. Lakin, yüksək dozalarda bu alkaloidlərin bəzi növləri toksik təsir də göstərə bilər. Bu səbəbdən, üzərlik çayı həmişə ölçülü, məhdud və lazımi miqdarda istifadə olunmalıdır.
Üzərlik Çayının Hazırlanma Qaydası
Üzərlik çayının hazırlanması üçün ən çox istifadə olunan üsul – qurudulmuş üzərlik toxumlarının qaynar su ilə dəmlənməsidir. Adətən bir çay qaşığı üzərlik toxumu 200 ml qaynar suya əlavə olunur və 10-15 dəqiqə qapalı şəkildə dəmlənir. Sonra süzülərək içilir. Bəzi insanlar bu çaya nanə, limon, bal və ya başqa bitkilər də əlavə edirlər ki, dadını yüngülləşdirsin və təsir dairəsini genişləndirsinlər.
Hazırlanma prosesində əsas diqqət yetirilən məqam dozadır. Həkimlər və elmi mənbələr bir gündə 1 fincandan artıq üzərlik çayı içilməsini məsləhət görmürlər. Çayın tünd və ya acı dadı, həddindən artıq konsentrasiya və ya uzun müddət dəmləmə, bəzi hallarda orqanizmdə xoşagəlməz reaksiyalar yarada bilər. Uşaqlar və həssas insanlar üçün isə daha zəif dəmləmə və ya istifadənin tamamilə dayandırılması tövsiyə olunur.
Çayın hazırlanmasında gigiyenik qaydalara, istifadə olunan suyun keyfiyyətinə və dəmləmə qabına da xüsusi diqqət yetirilməlidir. Metal qablar yerinə, şüşə və ya çini qablar daha məsləhətlidir.
Üzərlik Çayının Sağlamlığa Faydaları
Elmi araşdırmalar və xalq təcrübəsi göstərir ki, üzərlik çayı orqanizmə müxtəlif istiqamətlərdə müsbət təsir edə bilər. Ən çox qeyd olunan faydalar arasında sakitləşdirici, stresə qarşı mübarizə aparan, yuxunu tənzimləyən, immuniteti gücləndirən təsirlər göstərilir. Alkaloid tərkibli üzərlik çayı, sinir sistemində gərginliyi azalda, insanı rahatladıb, əsəb pozuntularının qarşısını ala bilər.
Bəzi elmi məqalələrdə üzərlik çayının bronxit və yuxarı tənəffüs yolları xəstəliklərində, soyuqdəymədə bəlğəmgətirici təsirə malik olduğu göstərilib. Üzərlik tərkibli çay, həmçinin, bəzi parazitlərə və mikroblara qarşı qoruyucu rol oynayır. Müxtəlif ölkələrin ənənəvi təbabətində üzərlik çayının astma, qrip, baş ağrısı və hətta bəzi dəri problemlərində istifadə olunduğu qeyd olunur.
Digər tərəfdən, üzərlik çayının antioksidant təsiri bədənin yaşlanmasının qarşısını almağa, hüceyrələrin yenilənməsinə və immun sisteminin güclənməsinə yardım edir. Təbii ki, bütün bu faydaların əldə edilməsi üçün düzgün dozada və lazımi qaydalara əməl edilməlidir.
Üzərlik Çayının Zərər və Yan Təsirləri
Üzərlik çayının bütün faydalarına baxmayaraq, onun yanlış və ya həddindən artıq istifadəsi orqanizmə ciddi zərər verə bilər. Ən çox rast gəlinən yan təsirlər arasında ürəkbulanma, başgicəllənmə, qan təzyiqinin dəyişməsi, qarında narahatlıq, sinir sistemində gərginlik, hətta hallüsinasiyalar müşahidə edilə bilər. Bu təsirlər əsasən dozanın artıq olması, çayın çox tünd dəmlənməsi və ya uzun müddət istifadəsi zamanı baş verir.
Həkimlər bildirirlər ki, üzərlik çayının tərkibindəki alkaloidlər müəyyən həddən artıq qəbul edildikdə sinir sistemi üçün toksik təsir göstərir. Xüsusilə epilepsiya, ağır ürək-damar xəstəlikləri, psixiatrik problemləri olan insanlarda üzərlik çayının istifadəsi qadağandır. Hamilə qadınlarda və süd verən analarda da bu çayın istifadəsi məsləhət görülmür. Eyni zamanda, bəzi dərmanlarla qarşılıqlı təsir göstərdiyi üçün, hər hansı dərman qəbulu zamanı həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.
Bir çox insan üzərlik çayını təhlükəsiz qəbul etsə də, yan təsirlərin mümkünlüyünü və zərər riskini daim nəzərə almalıdır.
Üzərlik Çayının Xalq Təbabətində Yeri
Üzərlik çayı Azərbaycanın və Şərq ölkələrinin xalq təbabətində dərin kök salıb. Ənənəvi müalicə üsullarında üzərlik çayından bəd nəzərdən qorunmaq, evdəki pis enerjini uzaqlaşdırmaq üçün istifadə edilir. Çox vaxt insanlar çayı təkcə içmək üçün yox, həm də bədənə sürtmək və ya evin künclərinə səpmək üçün dəmləyirlər.
Maraqlı məqam ondadır ki, bəzi bölgələrdə üzərlik çayının yuyunma suyu kimi də istifadəsi mövcuddur. İnanclara görə, üzərlik çayında yuyunmaq və ya həmin çayın buxarı ilə ev təmizləmək bəd enerjidən və xəstəliklərdən qoruyur. Eyni zamanda, uşaqlara və yeni doğulmuşlara üzərlik çayı ilə göz muncuğu kimi qoruyucu məqsədlə, müəyyən ritual əsasında tətbiq edilir.
Bütün bu inanclara baxmayaraq, üzərlik çayının xalq təbabətində istifadəsi tədricən elmi yanaşma ilə əvəzlənməkdədir. İnsanlar artıq daha çox elmi mənbələrə və həkimlərin tövsiyələrinə əsaslanmağa üstünlük verirlər.
Üzərlik Çayının Müasir Tibbdə Qiymətləndirilməsi
Müasir tibb üzərlik bitkisini və onun çay formasını bir sıra elmi tədqiqatlarla öyrənib. Tədqiqatlar göstərir ki, üzərlikdə olan harmalin və harman alkaloidləri bəzi hallarda depressiya əleyhinə təsir göstərə bilər. Bununla yanaşı, antioksidant təsiri, hüceyrə bərpası və immun sistemi gücləndirilməsi ilə əlaqəli müsbət nəticələr əldə edilib.
Elmi məqalələrdə üzərlik çayının hələ ki, tam şəkildə təsdiq olunmuş dərman kimi istifadəsi yoxdur və bu istiqamətdə daha çox tədqiqat aparılmalıdır. Tibbi praktikada üzərlik çayından ancaq köməkçi vasitə kimi, əlavə olaraq istifadə tövsiyə olunur. Xüsusilə narahatlıq, yuxusuzluq və immun çatışmazlığında bu bitki müəyyən məhdudiyyətlərlə təklif edilir.
Üzərlik çayının hazır dərman preparatları ilə birgə istifadəsi isə yalnız həkim nəzarəti ilə mümkün olmalıdır. Hər halda, üzərlik bitkisinin gələcəkdə tibbi məqsədlərlə daha geniş istifadə olunması üçün ciddi elmi əsaslara və tədqiqatlara ehtiyac var.
Üzərlik Çayı İlə Bağlı Məşhur Sual və Miflər
Cəmiyyət arasında üzərlik çayı haqqında bir çox mif və yanlış təsəvvür mövcuddur. Məsələn, bəzi insanlar düşünür ki, üzərlik çayı bəd nəzəri tamamilə uzaqlaşdırır və hər növ xəstəlikləri müalicə edir. Elmi baxımdan isə bu iddialar tam əsaslı deyil və yalnız müəyyən bioloji təsirlər dəqiq sübut olunub.
Başqa bir məşhur inanc – üzərlik çayının heç bir yan təsiri olmadığıdır. Əslində isə, hər bir təbii bitkidə olduğu kimi, üzərlik də dozadan və istifadə qaydasından asılı olaraq bədənə təsir göstərə bilər. Həmçinin, bəziləri üzərlik çayının xərçəngə qarşı təsir etdiyini iddia etsə də, bu barədə elmi əsaslı sübutlar yoxdur.
Ümumiyyətlə, üzərlik çayına münasibətdə həm ənənəvi, həm də elmi yanaşmanı taraz saxlamaq lazımdır və insan orqanizminin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
Üzərlik Çayının Saxlanma və İstifadə Qaydaları
Üzərlik toxumlarını və qurudulmuş bitkini düzgün şəraitdə saxlamaq çox vacibdir. Təmiz, quru, birbaşa günəş şüasından uzaq, yaxşı havalandırılan yerdə saxlanılan üzərlik bitkisi uzun müddət tərkibini və təsir gücünü saxlayır. Hər dəfə çay dəmləmədən əvvəl toxum və ya yarpaqların qoxusuna və rənginə diqqət yetirmək lazımdır.
Çayı hazırlananda, istifadə olunan suyun təmizliyi, qabların gigiyenası, dəmləmə vaxtı və doza diqqətlə izlənilməlidir. İstifadə müddəti isə bir neçə gündən artıq olmamalı, artıq qalan dəmləmələr təkrar istifadə edilməməlidir.
Üzərlik çayının istifadəsində əsas prinsip – az və ehtiyatla, orqanizmin reaksiyasına diqqət yetirərək qəbul etməkdir. Xüsusilə xroniki xəstəlikləri olan, dərman qəbul edən və ya allergiyaya meylli şəxslər üçün üzərlik çayı yalnız həkimlə məsləhətləşdikdən sonra istifadəyə yararlıdır.
Cədvəl: Üzərlik Çayının Tərkibi və Bioloji Təsirləri
| Komponent | Bioloji Təsiri | Elmi Məlumatlarda Qeyd |
|---|---|---|
| Harmalin | Sakitləşdirici, psixoaktiv | Təsdiqlənib |
| Harman | Sinir sistemini rahatladıcı | Təsdiqlənib |
| Harmol | Bəlğəmgətirici, immunitetə dəstək | Araşdırılır |
| Flavonoidlər | Antioksidant, hüceyrə qoruyucu | Təsdiqlənib |
| Taninlər | Antimikrob, həzm sisteminə faydalı | Araşdırılır |
| Üzvi turşular | Enerji təmin edən, bədənə tonusverici | Araşdırılır |
| Efir yağları | Mikroblara qarşı təsir, rahatlaşdırıcı | Qismən təsdiqlənib |
Üzərlik çayı qədimdən bəri həm xalq təbabətində, həm də mistik inanclarda özünəməxsus yer tutub və bu gün də aktualdır. Onun tərkibində olan zəngin bioloji aktiv maddələr sayəsində orqanizmin bir sıra sistemlərinə təsir göstərdiyi elmi cəhətdən də müəyyənləşib. Xüsusilə sinir sisteminin rahatlaşdırılması, immunitetin gücləndirilməsi və yuxu problemlərinin aradan qaldırılmasında köməkçi rol oynaya bilər. Lakin, bütün təbii vasitələrdə olduğu kimi, üzərlik çayının istifadəlində də ehtiyatla və qaydalara uyğun yanaşmaq lazımdır. Üzərlik çayının təsiri insanın orqanizminin fərdi xüsusiyyətlərindən, qəbul olunan dozanın miqdarından və istifadə müddətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Xüsusilə uşaqlarda, yaşlılarda, hamilə qadınlarda və xroniki xəstəliyi olan şəxslərdə bu çayın istifadəsi zamanı xüsusi diqqət və həkim məsləhəti şərtdir. Çünki bəzi hallarda üzərlik çayının tərkibindəki aktiv maddələr arzuolunmaz yan təsirlər və hətta zəhərlənmə riski yarada bilər.
Çay formasında qəbul olunduqda üzərlik bitkisinin potensial faydaları, yalnız düzgün dozada və müvafiq gigiyenik qaydalara əməl edilməklə əldə edilə bilər. İnanclardan doğan miflərə aldanmadan, üzərlik çayına həm ənənəvi, həm də elmi baxımdan obyektiv yanaşmaq vacibdir. Hər bir insan sağlamlığına görə fərdi məsuliyyət daşımalı və xalq təbabətinin tövsiyələrini yalnız müasir elmi biliklərlə uzlaşdıraraq tətbiq etməlidir.
Son olaraq, üzərlik çayı təkcə bir içki deyil, həm də mədəniyyətimizin, qədim ənənələrimizin və xalq müdrikliyinin bir parçasıdır. Elmin inkişafı ilə bərabər, bu kimi bitkilərin real təsir dairəsi və tibbdə istifadəsi daha dəqiq müəyyən olunacaq. Ancaq bu gün üçün də, üzərlik çayı ehtiyat və savadlılıqla yanaşıldıqda sağlamlığa müsbət təsir göstərə bilər. İstifadəçi hər zaman onun imkanlarını, risklərini və ən əsası – öz orqanizminin fərdi ehtiyaclarını nəzərə almalıdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Üzərlik çayı Peganum harmala bitkisinin qurudulmuş toxumlarından və ya yarpaqlarından hazırlanır. Xalq arasında həm təbabət məqsədilə, həm də qoruyucu rituallarda istifadə edilir. Bu çay sakitləşdirici, immunitet gücləndirici və stressə qarşı təsirə malik hesab olunur. Hazırlanma qaydası və dozada diqqətli olmaq vacibdir.
Bir çay qaşığı qurudulmuş üzərlik toxumu 200 ml qaynar suya əlavə edilir və 10-15 dəqiqə qapalı qabda dəmlənir. Sonra süzülür və ilıq halda içilir. İstəyə görə bal, limon və ya digər bitki əlavələri də qatmaq olar.
Çayın tərkibindəki bioloji aktiv maddələr sinir sistemini sakitləşdirə, yuxunu yaxşılaşdıra və immuniteti gücləndirə bilər. Bəzi araşdırmalar onu soyuqdəymə və bronxit zamanı da faydalı hesab edir. Antimikrob və antioksidant təsiri də qeyd olunur.
Hamilə qadınlar, süd verən analar, kiçik yaşlı uşaqlar və epilepsiya, ürək-damar xəstəlikləri olanlar üzərlik çayından istifadə etməməlidir. Həmçinin, dərman müalicəsi alanlar həkimlə məsləhətləşməlidir. Çay dozası və müddəti həddindən artıq olduqda zərərli təsirlər arta bilər.
Yan təsirlərə ürəkbulanma, başgicəllənmə, qarında ağrı, halüsinasiyalar və sinir pozuntuları aiddir. Yüksək dozada və ya davamlı istifadə orqanizmdə zəhərlənməyə səbəb ola bilər. Hər zaman miqdara diqqət etmək lazımdır.
Böyüklər üçün gündə bir fincan (200 ml) üzərlik çayı kifayət edir. Hər gün davamlı şəkildə istifadə məsləhət deyil. Ara-sıra, ehtiyac yarandıqda içmək tövsiyə olunur.
Bəli, tərkibindəki flavonoidlər və digər aktiv maddələr immun sistemi stimullaşdıra bilər. Lakin tam müalicəvi təsiri elmi cəhətdən tam sübut edilməyib və əsas müalicə vasitəsi kimi istifadə edilməməlidir.
Xalq təbabətində üzərlik çayı bəd nəzərdən, pis enerjidən qorumaq üçün, eləcə də yuxusuzluq, əsəbilik, soyuqdəymə, bronxit və tənəffüs problemlərində köməkçi vasitə sayılır. Həmçinin, evlərin təmizlənməsi üçün də istifadə olunur.
Üzərlik bitkisinin bəzi maddələri elmi cəhətdən araşdırılıb və bəzilərinin sakitləşdirici, antioksidant, mikrobəleyhinə təsiri təsdiqlənib. Lakin geniş tibbi tətbiqi və uzunmüddətli təsiri barədə tədqiqatlar davam edir.
Uşaqlarda, xüsusilə 12 yaşa qədər olanlarda üzərlik çayının istifadəsi məsləhət görülmür. Çünki onların orqanizmi aktiv maddələrə qarşı daha həssasdır və zərərli təsir riski yüksəkdir. Yalnız həkim məsləhəti ilə, ciddi nəzarət altında verilməsi mümkündür.
