Xren (Turpotu) : Çoxillik Ot Bitkisi, Mətbəxdə və Təbabətdə Yeri

Xren (latınca: Armoracia rusticana) — əsasən mətbəxdə istifadə olunan, kəskin, aromatik dadı ilə seçilən çoxillik ot bitkisidir. Azərbaycan dilində xren bitkisi “turpotu”, “turp kökü” və ya “xardalotu” adları ilə tanınır. Kökləri yeməli və kəskin dadlı olan bu bitki, əsasən şərqi Avropa, Qafqaz, Rusiya, Almaniya, Polşa, Skandinaviya ölkələrinin və Azərbaycan mətbəxinin bəzi regionlarının tanınmış ədviyyat bitkisidir. Xren kökü ağ, sıx, lifli və çox ətirlidir. Onun güclü, bəzən gözləri yaşardacaq qədər kəskin və tünd qoxusu, dişləyəndə isə yandırıcı və acı dadı var.

Xrenin botaniki təsviri və yayılma arealı

Xren bitkisi 60-150 sm-ə qədər hündürlükdə böyüyür. Yarpaqları iri, dalğalı, uzunsov və açıq yaşıl rənglidir. Xrenin kökü əsasən silindrik, ağ və bərk olur. Çiçəkləri xırda, ağ və yığcam dəstə şəklində açır. Bu bitki əsasən yaxşı nəmlənən, məhsuldar torpaqlarda, günəşli və ya yarımkölgəli yerlərdə inkişaf edir. Xren təbii halda Avropa və Asiyanın mülayim iqlimli ərazilərində geniş yayılıb, həmçinin Azərbaycanda da bəzi bağlarda və bostanlarda yetişdirilir.

Xrenin Azərbaycan mətbəxində və ənənəvi təbabətdə yeri

Azərbaycanda xren daha çox rus və Qafqaz mətbəxinin təsiri ilə tanınıb və istifadə olunmağa başlayıb. Xüsusilə balıq, ət, hisə verilmiş və duzlu yeməklərlə birlikdə süfrəyə təqdim olunan “xren sousu” və ya “xren salatı” məhz kəskin dadı və iştahaçıcı xüsusiyyəti ilə seçilir. Təbii antibiotik kimi dəyərləndirilən xren, soyuqdəymə, qrip və boğaz ağrısında, həmçinin iştahasızlıq, həzm pozğunluğu və orqanizmin ümumi zəifləməsi zamanı xalq təbabətində geniş istifadə olunub. Xrenin kökündən hazırlanan məhlullar öskürəyə, bəlğəmin çıxarılmasına və tənəffüs yollarının təmizlənməsinə də kömək edir.

Xrenin kimyəvi tərkibi və əsas faydalı komponentləri

Xrenin kökü əsasən su, lif, nişasta, şəkər, C vitamini, B qrupu vitaminləri, kalium, kalsium, maqnezium, dəmir və s. kimi mikroelementlərlə zəngindir. Ən əsas xüsusiyyəti isə onun tərkibindəki “sinigrin” adlı qlikozid və efir yağlarıdır. Bu maddələr parçalandıqda xardal yağı əmələ gəlir və xrenə özünəməxsus acı, tünd dadı verir. Eləcə də antibakterial, antimikrob, antioksidant və immuniteti gücləndirici təsiri elmi olaraq sübut olunub.

Xrenin istifadə sahələri və hazırlanma üsulları

Xren Azərbaycanda və dünyada əsasən aşağıdakı formalarda istifadə edilir:

• Təzə sürtgəcdən keçirilmiş xren: ənənəvi ədviyyat kimi süfrəyə soyuq ət, balıq, jöleli yeməklərlə verilir.
• Xren sousu: xama, qatıq, mayonez, sirkə, duz və şəkərlə qarışdırılıb hazırlanan, salat və isti yeməklərlə verilən sousdur.
• Qış tədarükü: xren duzlu və ya sirkəli suda marinad edilir, qış üçün saxlanılır.
• Tibbi məhlul və kompres: bal, limon suyu, isti su və ya digər təbii məhsullarla qarışdırılaraq soyuqdəymə və tənəffüs problemləri zamanı istifadə olunur.

Xrenin xalq təbabətində istifadəsi və şəfalı təsiri

Xalq təbabətində xren əsasən bədənə istilik verən, qan dövranını artıran, tərlədici, mikrob və iltihabəleyhinə vasitə kimi dəyərləndirilir. Onun təzə sürtgəcdən keçirilmiş kökü, balla və ya sirkə ilə qarışdırıldıqda öskürək, bronxit və boğaz ağrısına qarşı istifadə olunur. Xren kompresi oynaq və əzələ ağrılarında, bel və boyun ağrısında, soyuqdəymədə qan dövranını yaxşılaşdırmaq məqsədilə tətbiq edilir. Qədimdən kənd yerlərində iştahasızlıq və həzmin yaxşılaşdırılması üçün xren suyu və ya salatı yeyilirdi.

Xrenin faydaları və elmi araşdırmalar

Elmi araşdırmalar göstərir ki, xrenin tərkibindəki sinigrin və efir yağları orqanizmin immun sistemini gücləndirir, zərərli mikroorqanizmlərin inkişafının qarşısını alır. Xrenin güclü antioksidant təsiri, orqanizmdən toksinləri çıxarmaq, bədənin müdafiə qabiliyyətini artırmaq, iştahanı açmaq və həzmi yaxşılaşdırmaq qabiliyyəti var. Eyni zamanda, xren qan damarlarını təmizləyir, qan dövranını sürətləndirir, arterial təzyiqi stabilləşdirməyə kömək edir. Bəzi tədqiqatlar xrenin xərçəngə qarşı qoruyucu təsir göstərdiyini də sübut etmişdir.

Xrenin zərərləri və əks göstərişləri

Xrenin bütün bu faydalarına baxmayaraq, həddindən artıq və düzgün istifadə olunmadıqda bir sıra zərərləri ola bilər. Mədə və bağırsaq xorası, qastrit, yüksək həssaslıq, allergiya, böyrək xəstəlikləri olan insanlara xren qətiyyən məsləhət görülmür. Hamilə qadınlar, süd verən analar və kiçik uşaqlar üçün də xrenin istifadəsi həkim məsləhəti olmadan arzuolunmazdır. Ağız və boğaz selikli qişasını qıcıqlandırdığı üçün, həddindən artıq kəskin və təzə xren şirəsi ehtiyatla qəbul olunmalıdır.

Xrenin düzgün saxlanılması və istifadə qaydası

Təzə xren kökü soyuducuda, kağız və ya parça torbada, rütubətsiz və sərin yerdə saxlanılmalıdır. Sürtgəcdən keçirildikdən sonra dərhal istifadə olunması məsləhətdir, çünki hava və işıq təsirindən efir yağları tez buxarlanır və xren dadını itirir. Hazırlanmış sous və ya məhlullar isə qapalı qabda, soyuqda bir neçə gün saxlanıla bilər. Xrenin konservləşdirilmiş variantları isə bir neçə ay istifadə oluna bilər.

Xrenin mətbəxdə istifadəsi və resept nümunələri

Xren müxtəlif ət, balıq və tərəvəz yeməklərinə xüsusi dad və ətir qatır. Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusilə rus və Qafqaz mətbəxindən təsirlənmiş süfrələrdə xren sousu, “selodka pod şuboy”, “xrenovuxa”, müxtəlif turşular və salatlarda geniş istifadə edilir. Xrenli sousun ən sadə resepti: sürtgəcdən keçirilmiş xren, bir az duz, şəkər, xama və ya mayonez, istəyə görə limon suyu və göyərti əlavə edilir. Bu sous bişmiş və ya hisə verilmiş balıq, ət, kartof, yumurta və soyuq qəlyanaltılarla ideal gedir.

Xrenin Azərbaycanda ən çox tanındığı və istifadə edildiyi yerlər

Azərbaycanda xren əsasən Bakı, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Quba-Xaçmaz kimi regionlarda, rus və avropa kulinariyasının təsiri altında olan ailələrdə, bəzi restoran və qonaqlıqlarda istifadə olunur. Həmçinin xren tərkibli konservlər, marinadlar, turşular yerli bazarlarda da mövcuddur. Azərbaycanın kəndlərində xren kökü bəzi ailələrdə hələ də dərman və təbii ədviyyat kimi yetişdirilib və məişətdə tətbiq edilir.

Xrenin tarixi və etimoloji mənası

“Xren” sözü qədim slavyan və avropa dillərindən qaynaqlanır. Rus, ukrayna, polşa, alman və digər avropa dillərində bu bitkiyə eyni və ya bənzər ad verilib. Azərbaycanda isə “xren” sözü daha çox rus və sovet dövründən dilimizə keçib, ənənəvi ad olaraq “turp kökü”, “turpotu”, “xardalotu” terminləri də paralel istifadə olunur. Hər halda, xren Azərbaycan kulinariyasında və məişətində, xüsusilə bayram və qış hazırlıqlarında tanınmış və istifadə olunmuşdur.

Xrenin gələcək perspektivləri və elmi araşdırmalar

Müasir dövrdə xrenin tərkibində olan bioaktiv maddələrin tibbi və farmakoloji dəyəri daha dərindən öyrənilir. Fitoterapiyada, farmakologiyada və funksional qidaların tərkibində xrenin rolu artır. Təbii antibiotik və antioksidant mənbəyi kimi, xren gələcəkdə daha geniş istifadə və tətbiq sahəsi əldə edə bilər.

Nəticə

Xren (azərbaycanca turp kökü, turpotu, xardalotu) qədimdən həm mətbəxdə, həm də xalq təbabətində istifadə olunan, çoxsaylı faydaları, zəngin tərkibi və özünəməxsus dadı ilə seçilən bitkidir. Onun düzgün və ehtiyatla istifadəsi həm sağlamlıq, həm də mətbəx baxımından dəyərli nəticələr verir. Azərbaycanda xren həm ənənəvi, həm də müasir yeməklərdə, konservləşdirmə və təbii müalicə üsullarında yer almaqdadır.

Ən Çox Verilən Suallar