Təbiətin bizə bəxş etdiyi ən qiymətli nemətlərdən biri olan qoz, həm dadı, həm də faydalı xüsusiyyətləri ilə əsrlərdir insanların gündəlik həyatında, mətbəxində və sağlamlıq reseptlərində xüsusi yer tutur. Azərbaycanda qoz, sadəcə bir meyvə deyil, həm də bir çox xalq şirniyyatının, müalicəvi vasitənin və ailə ənənələrinin simvolu hesab edilir. Qoz ağaclarının kölgəsində böyüyən nəsillər üçün bu meyvə həm uşaqlıq xatirələrində, həm də mövsüm dəyişikliyi ilə bağlı adətlərdə mühüm rol oynayır. Hər il payız mövsümündə kənd yerlərində qoz yığımı bir bayrama çevrilir və ailələr birlikdə bu möcüzəvi qidadan dadırlar.
Qozun Azərbaycandakı tarixi çox qədimdir. Hələ qədim dövrlərdə ölkənin müxtəlif bölgələrində qoz ağacları əkilmiş, meyvələri həm qida, həm də təbii dərman kimi istifadə edilmişdir. Hazırda da kəndlərdə hər evin həyətində ən azı bir qoz ağacı rast gəlmək mümkündür. Qozun istifadəsi isə təkcə onun ləpəsi ilə məhdudlaşmır; qoz qabığından, yarpağından, hətta pərdəsindən belə müalicəvi məqsədlərlə faydalanılır. Qozun populyarlığı və təbii, orqanik dəyəri onu həm yerli bazarlarda, həm də dünya bazarında axtarılan məhsula çevirib.
Qoz nədir?
Qoz əsasən mülayim iqlim zonalarında yetişən çoxillik ağac növüdür. Qoz ağacı hündürlüyü 25-30 metrə çatan, güclü kök sisteminə və geniş yayılmış budaqlara malik olan bir bitkidir. Onun yarpaqları böyük, parlaq yaşıl rəngdədir və yay aylarında ağaca xüsusi gözəllik verir. Qozun meyvəsi xaricdən sərt qabıqla örtülmüş, içərisində isə yağlı və dadlı ləpədən ibarət olur. Qozun ləpəsi iki hissəyə bölünür və beyin formasına bənzəyir, bu da xalq arasında ona “ağıl qidası” statusu qazandırıb.
Qoz ağacı əsasən məhsuldar, dərin, rütubətli torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Əkinindən təxminən 7-10 il sonra ilk meyvəsini verir və 100 ilə qədər məhsuldar qala bilir. Qozun yetişməsi üçün əsas şərt kifayət qədər günəş işığı və mülayim iqlimdir.
Qozun tarixi və Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanda qoz ağacının yayılma tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Tarixi mənbələrə əsasən, ölkənin Quba, Qax, Şəki, Zaqatala, Goranboy, Balakən kimi bölgələri qozun əsas yetişdirildiyi yerlər hesab edilir. Bu ərazilərin iqlim və torpaq şəraiti qoz ağacının böyüməsi üçün ideal sayılır. Xüsusilə Şəki və Zaqatala bölgələrində qoz, yerli mətbəxin ayrılmaz hissəsinə çevrilib və burada qozdan hazırlanmış bir çox şirniyyat və yemək nümunələrinə rast gəlmək olar.
Qədimdən bəri qoz təkcə qida məqsədilə deyil, həm də xalq təbabətində, boyaqçılıqda və hətta ağac materialı kimi istifadə olunub. Qoz ağacı çox möhkəm və dayanıqlı olduğundan, onun oduncağı mebel və əl işləri üçün də dəyərləndirilir.
Qozun növləri və xarici görünüşü
Azərbaycanda əsasən “yerli qoz” kimi tanınan növ üstünlük təşkil edir. Bununla yanaşı, ölkəyə müxtəlif xarici sortlar, məsələn, fransız qozu, tülküqulağı və Amerika qozu da gətirilir və əkilir. Yerli qoz sortları adətən daha sərt qabıqlı və yağlı olur, ləpələri isə dadlı və aromatikdir.
Qozun meyvəsi ilk baxışdan bərk, yaşıl rəngli qabıqla örtülü olur. Bu yaşıl qabıq quruyaraq tünd qəhvəyi rəng alır və sonunda sərt qoz qabığı ortaya çıxır. Qabığın içərisində yerləşən ləpə isə əsl qoz ləzzətinin mənbəyidir.
Qoz ləpəsinin qida dəyəri və faydaları
Qoz ləpəsi tərkibində yüksək miqdarda sağlam yağlar, zülal, lif, vitaminlər (xüsusilə E və B qrupu), minerallar (maqnezium, fosfor, kalsium, dəmir, sink) və antioksidantlar saxlayır. Bu komponentlər insan orqanizmi üçün son dərəcə faydalıdır.
Qoz ləpəsinin əsas faydaları aşağıdakılardır:
Beyin fəaliyyətinin dəstəklənməsi: Qoz tərkibində olan omeqa-3 və omeqa-6 yağ turşuları beynin inkişafı və yaddaşın güclənməsi üçün faydalıdır. Xüsusilə uşaqlarda zehni inkişafı artırdığı üçün məktəb yaşlı uşaqlara tövsiyə olunur.
Ürək-damar sağlamlığı: Qozun tərkibindəki doymamış yağlar və antioksidantlar qan damarlarını qoruyur, xolesterin səviyyəsini aşağı salır və infarkt riskini azaldır.
Qan şəkərinin tənzimlənməsi: Qoz ləpəsi diabetik xəstələr üçün də faydalıdır, çünki qan şəkərinin səviyyəsini nizamlayır.
İmmunitet sisteminin gücləndirilməsi: Qoz tərkibindəki vitamin və minerallar orqanizmin müdafiə qabiliyyətini artırır.
Dəri və saç sağlamlığı: E vitamini və sağlam yağlar dərinin elastikliyini qoruyur, saçların möhkəmlənməsinə və parıltısına kömək edir.
Qoz ağacı
Qoz ağacı ekoloji baxımdan da son dərəcə qiymətlidir. Onun kökləri torpağı eroziyadan qoruyur, torpağın münbitliyini artırır və havaya oksigen buraxaraq ekosistemdə balans yaradır. Qoz ağacı az qulluq tələb etsə də, illik budama, suvarma və zərərvericilərdən qorunma tədbirləri ilə məhsuldarlığını artırmaq mümkündür.
Qoz ağacının əkilməsi üçün ən münasib vaxt payız və ya erkən yaz aylarıdır. Əkin zamanı ağaclar arasında 10-12 metr məsafə saxlamaq lazımdır. Qoz ağacları kölgəyə dözümlüdür, lakin bol günəş işığı olan yerlərdə daha bol meyvə verir.
Qozun xalq təbabətində yeri və istifadəsi
Qədimdən xalq təbabətində qoz ləpəsindən, qabığından, yarpağından, hətta pərdəsindən müxtəlif məhlullar, cövhərlər hazırlanıb. Qozun əsas müalicəvi təsirləri aşağıdakılardır:
- Qoz qabığı: Qozun yaşıl qabığı və ya qurudulmuş qabıq hissələri dəri problemləri, yara və kəsiklərin sağaldılması üçün istifadə olunur. Qoz qabığı ilə dəmlənmiş su antiseptik xüsusiyyətlərə malikdir.
- Qoz yarpağı: Yarpaqları antioksidant və iltihab əleyhinə təsir göstərir, soyuqdəymə və ağız boşluğu problemlərində qarqara kimi istifadə olunur.
- Qoz pərdəsi: Qozun içində ləpələri ayıran pərdələrdən hazırlanan dəmləmə, xüsusilə yuxusuzluq və sinir pozğunluqları zamanı faydalıdır.
- Qoz suyu: Qozun yaşıl qabığının qaynadılması ilə əldə edilən su qaraciyərin təmizlənməsində və həzm sisteminin yaxşılaşmasında istifadə olunur.
Qoz yağının faydaları
Qoz yağı qoz ləpəsinin xüsusi üsulla sıxılması ilə əldə olunur. Zərif dadı və xoş ətri ilə kulinariyada geniş istifadə olunan bu yağ sağlamlıq baxımından da çox dəyərlidir.
- Dəri və saç üçün: Qoz yağı dərini nəmləndirir, qırışların azalmasına, saçların bərpasına və kəpəyə qarşı təsir göstərir.
- Qan dövranı üçün: Damar elastikliyini artırır, damar tutulmalarının qarşısını alır.
- Antibakterial təsir: Dərinin infeksiyalara qarşı müqavimətini artırır, göbələk və bakteriyaların inkişafını ləngidir.
- Ümumi sağlamlıq: Omeqa yağ turşularının yüksək miqdarı ürək və beyin sağlamlığı üçün vacibdir.
Azərbaycan mətbəxində rolu
Azərbaycan mətbəxində qoz ləpəsi bir çox şirniyyatın və yeməyin əsas tərkib hissəsidir. Qozun dadı və aroması şirniyyatlara xüsusi zənginlik qatır.
- Qozlu paxlava: Novruz süfrələrinin bəzəyi olan paxlava, qat-qat xəmirdə bol qoz ləpəsi ilə hazırlanır.
- Qoz mürəbbəsi: Qozun yaşıl meyvəsindən hazırlanan mürəbbə çox dadlı və faydalı desert hesab olunur.
- Qoz peçenyesi: Sadə və tez hazırlanan qoz peçenyesi uşaqlar və böyüklər üçün ideal qəlyanaltıdır.
- Qozlu halva və şəkərbura: Qozdan hazırlanan müxtəlif növ halvalar və şəkərbura Azərbaycan bayramlarında xüsusi yer tutur.
Qoz mürəbbəsi və hazırlanma qaydası
Qoz mürəbbəsi Azərbaycanda xüsusilə sevilən və ənənəvi desert növüdür. Onun hazırlanması xüsusi bacarıq və səbir tələb edir.
Əvvəlcə yaşıl, tam yetişməmiş qozlar seçilir, qabıqları soyulur və bir neçə gün suda saxlanılır ki, acılığı çıxsın. Sonra qozlar şərbətdə bişirilir və nəticədə tünd rəngli, aromatik, xüsusi dadı olan mürəbbə alınır. Bu mürəbbə çay süfrələrinin əvəzolunmazıdır və qonaqlara xüsusi təam kimi təqdim olunur.
Qozun qiyməti və bazardakı vəziyyəti
Qozun qiyməti mövsümə, məhsuldarlığa və bazardakı tələbat səviyyəsinə görə dəyişir. Azərbaycanda qozun kiloqram qiyməti orta hesabla 7-20 manat arasında dəyişə bilər. Ləpə şəklində olan qoz isə daha baha satılır. İlin müxtəlif vaxtlarında, xüsusilə payız mövsümündə qiymətlər daha əlverişli olur. Yerli bazarlarda qozun həm təzə, həm də qurudulmuş formada satışı geniş yayılıb.
Qoz yarpağının və qabığının faydaları
Qoz yarpağı təbii antiseptik, iltihab əleyhinə və antioksidant təsiri ilə tanınır. Yarpaqlarından dəmlənən çay, xüsusilə dəri problemləri və qan təmizləyici kimi istifadə edilir. Qoz qabığı isə əsasən rəngli boyalar, kosmetik vasitələr və xalq təbabətində antiseptik kimi istifadə edilir. Qoz qabığından hazırlanan məhlullar dəridəki infeksiyaların və yaraların sağalmasında müsbət təsir göstərir.
Qoz pərdəsinin müalicəvi təsiri
Qoz pərdəsi qozun ləpəsini ayıran nazik arakəsmədir və çox vaxt atılır. Halbuki, xalq təbabətində bu pərdədən hazırlanmış dəmləmələr yuxusuzluğa, əsəb pozuntularına və hətta şəkərli diabetə qarşı istifadə olunur. Qoz pərdəsi dəmləməsi bədəni sakitləşdirir və sinir sistemini tənzimləyir.
Yuxuda qoz görmək
Azərbaycan xalq inanclarında yuxuda qoz görmək uğur, bərəkət və yeni imkanlar deməkdir. Yuxuda qoz yığmaq, gözlənilməz qazanc və ya xoş xəbərlərin yaxınlaşdığına işarədir. Bəzi inanclara görə, yuxuda qoz qırmaq çətinliklərin öhdəsindən gəlmək, qoz yemək isə sağlamlıq və rifahın artması kimi yozulur. Qədim dövrlərdən qalan bu inanclar bu gün də yaşlı nəsil tərəfindən qorunur.
Azərbaycanda qozun sosial və mədəni əhəmiyyəti
Qoz Azərbaycanın milli mətbəxində, ailə adətlərində və xalq ənənələrində xüsusi yer tutur. Toylarda, bayram süfrələrində və müxtəlif mərasimlərdə qozdan hazırlanmış şirniyyatlara, paxlava və şəkərbura kimi məhsullara rast gəlmək mümkündür. Qoz yığımı isə kənd yerlərində sosial hadisə kimi dəyərləndirilir və ailələrin bir araya gəlməsi, birlik və paylaşım rəmzi sayılır.
Qoz Azərbaycanda sadəcə dadlı bir meyvə deyil, həm də sağlamlıq, rifah və ailə ənənələrinin ayrılmaz hissəsidir. Onun həm ləpəsi, həm qabığı, həm də yarpağı insan sağlamlığı üçün müxtəlif sahələrdə istifadə olunur və hər biri öz yerində qiymətli hesab edilir. Qozun müsbət təsiri təkcə qida və mətbəxlə məhdudlaşmır o, xalq təbabətində, kosmetikada, məişətdə və gündəlik həyatımızda da geniş yer alır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yetişən qoz ağacları, nəsildən-nəslə ötürülən ənənələr və xüsusi şirniyyatlar bu məhsulu mədəni irsimizin ayrılmaz bir parçasına çevirib. Sağlam olmaq istəyən hər kəs bu faydalı qidadan mütləq istifadə etməlidir.
Ən çox verilən suallar
Qoz beyin və ürək-damar sağlamlığı üçün çox faydalıdır. Omeqa-3 yağ turşuları və antioksidantlar sayəsində yaddaşı gücləndirir, qan dövranını yaxşılaşdırır və immuniteti artırır.
Bəli, qoz yağını salatlarda, yeməklərdə və dəri baxımında gündəlik istifadə etmək mümkündür. Lakin hər bir məhsulda olduğu kimi, miqdara diqqət yetirmək lazımdır.
Qoz qabığı əsasən dəmləmə və məhlul formasında antiseptik kimi, dəri problemlərinin müalicəsində və saçların rənglənməsində istifadə olunur.
Bəli, uşaqlara qoz ləpəsi vermək onların zehni inkişafı üçün faydalıdır. Sadəcə, 2-3 yaşdan sonra və miqdarına nəzarət etməklə verilməlidir.
Qoz pərdəsi yuxusuzluq və əsəb pozğunluqları üçün hazırlanmış dəmləmələrdə istifadə olunur və sinir sistemini sakitləşdirir.
Qoz mürəbbəsi üçün yaşıl, təzə qozlar seçilir, qabığı soyulur və bir neçə gün suda saxlanılır. Sonra şəkərli şərbətdə bişirilir və sərin yerdə saxlanılır.
Qozun qiyməti məhsuldarlıq və mövsümə görə dəyişir. Təzə qoz payızda, ləpə isə il boyu müxtəlif qiymətlərlə bazara çıxarılır.
Qoz yağı və ekstraktı dərini nəmləndirir, qırışları azaldır və saçların bərpasını təmin edir.
Yuxuda qoz görmək bolluq, bərəkət və xoş xəbərlərin yaxınlaşdığına işarə edir.
Qoz yarpağından hazırlanan dəmləmə qanı təmizləyir, dəri problemlərini aradan qaldırır və immuniteti artırır.
