Un insan həyatının ən əsas və qədim qida məhsullarından biridir. Onun tarixi min illərlə ölçülür və ilk sivilizasiyalardan bəri insan pəhrizinin ayrılmaz hissəsi sayılır. Ənənəvi və müasir mətbəxdə un olmadan çörək, şirniyyat, xəmir xörəkləri, makaron və digər qidaların hazırlanması mümkün deyil. Unun müxtəlif növləri və keyfiyyət göstəriciləri insanların qida rasionuna, mədəniyyətinə və iqtisadiyyatına birbaşa təsir göstərir. Müasir dövrdə bazarda buğda unu ilə yanaşı çovdar, qarğıdalı, arpa, düyü, yulaf və digər taxıl növlərindən hazırlanan unlara da rast gəlinir. Hər bir un növünün tərkibi, qida dəyəri, texnoloji xüsusiyyətləri və istifadə sahəsi fərqlidir.
Azərbaycan bazarında unun növləri, keyfiyyəti və qiyməti daim aktual mövzu olaraq qalır. Qiymətə təsir edən əsas amillər arasında xammalın mənşəyi, üyüdmə texnologiyası, taxılın növü və idxal-ixrac balansı xüsusi yer tutur. Son illər dünya bazarında taxıl məhsullarının qiymətinin dəyişməsi Azərbaycanda da un qiymətlərində dalğalanmalara səbəb olub. Eyni zamanda, yerli istehsalçılar müxtəlif seqmentlər üçün fərqli un növləri təklif edərək, müştəri tələbatına uyğun məhsul çeşidini artırıblar. Keyfiyyətli un seçimi və düzgün istifadə həm gündəlik məişətdə, həm də sənaye miqyasında vacib məsələdir.
Əhalinin böyük hissəsinin əsas qida rasionunu çörək və un məmulatları təşkil etdiyi üçün, bu məhsulun növləri, keyfiyyəti və qiyməti sosial rifah göstəricilərindən biri sayılır. Un bazarının dəyişməsi təkcə ərzaq təhlükəsizliyi deyil, həm də milli mətbəxin davamlılığı baxımından mühüm rol oynayır. Bunun üçün həm istehlakçılar, həm də istehsalçılar unun növləri, onların xüsusiyyətləri, istifadə sferası və real bazar qiymətləri barədə kifayət qədər məlumatlı olmalıdır. Məhz buna görə, un və onun qiyməti, müxtəlif növlərinin fərqləndirici xüsusiyyətləri bu gün də geniş maraq doğuran mövzulardandır.
Unun yaranma tarixi və qida sənayesində rolu
Unun yaranma tarixi insanlığın ən qədim dövrlərinə, əkinçilik və taxıl əkməklə bağlı ilk mədəniyyətlərə dayanır. İnsanlar min illər əvvəl daş dəyirmanlarda taxılı üyüdərək onu toza, yəni una çeviriblər. Zaman keçdikcə dəyirmanlar təkmilləşib, üyütmə texnologiyası inkişaf edib və unun istehsalı daha da asanlaşıb. Bu inkişaf, çörək və digər un məmulatlarının yayılmasına səbəb olub.
Qida sənayesində unun rolu bənzərsizdir. Müasir dövrdə unun təkcə ənənəvi çörək və xəmir məmulatlarının deyil, həm də müxtəlif fast food, qəlyanaltı, makaron, yarımfabrikatlar və hətta bəzi içkilərin hazırlanmasında rolu böyükdür. Sənaye miqyasında yüksək texnoloji dəyirmanlar və müxtəlif çeşidli taxıllardan istifadə unun keyfiyyətini artırıb və bazarda çeşidliliyi təmin edib.
Buğda unu: Ən yayılmış və universal un növü
Dünya miqyasında və Azərbaycanda ən çox istifadə olunan un növü buğda unudur. O, öz tərkibi, qidalılığı və texnoloji çevikliyi ilə bütün digər növlərdən fərqlənir. Buğda ununun tərkibində yüksək miqdarda zülal (qlüten), karbohidrat, vitamin və minerallar mövcuddur. Qlütensiz və ya az qlütenli pəhriz saxlayanlar üçün isə xüsusi buğda növlərindən hazırlanmış unlara ehtiyac yaranır.
Buğda ununun əsas üstünlüyü ondan hazırlanan məhsulların struktur və dad keyfiyyətlərinin yüksək olmasıdır. Çörək, bulka, makaron, şirniyyat, xəmir yeməkləri və digər məhsullar üçün ideal sayılır. Buğda unu bir neçə sinfə (əla, birinci, ikinci) və müxtəlif üyüdmə dərəcəsinə bölünür, bu da məhsulun istifadə sahəsini və qiymətini müəyyənləşdirir.
Digər taxıl növlərindən alınan unlar
Buğda unundan əlavə, bazarda çovdar, arpa, qarğıdalı, yulaf, düyü və noxud unları da geniş yayılıb. Çovdar unu əsasən çörəkçilikdə, xüsusən də qara çörəyin hazırlanmasında istifadə olunur. Bu növ un, tərkibindəki lif və vitaminlər baxımından üstün sayılır və sağlam qidalanma tərəfdarları üçün cəlbedicidir.
Qarğıdalı unu çox vaxt plov, şorba, qəlyanaltı və bəzi milli yeməklərin hazırlanmasında istifadə edilir. Yulaf unu isə daha çox dietik qida məhsullarında, səhər yeməklərində və uşaqlar üçün nəzərdə tutulan ərzaqlarda geniş istifadə olunur. Hər bir taxıl növündən hazırlanan unun özünəməxsus dadı, rəngi, qoxusu və qida dəyəri var.
Un növlərinin keyfiyyət göstəriciləri
Unun keyfiyyəti bir neçə əsas göstərici ilə qiymətləndirilir. Bunlara rütubət, kül miqdarı, protein və qlüten tərkibi, rəng, qoxu, dad və zərərvericilərin olub-olmaması daxildir. Əla sort un adətən ağ və incə üyüdülmüş olur, yüksək qlüten və az kül tərkibinə malikdir. Keyfiyyətsiz unun tərkibində isə kənar qoxu, xoşa gəlməyən dad və zərərli maddələr ola bilər.
İstehlakçılar üçün un seçərkən paket üzərində göstərilən göstəricilərə diqqət yetirmək çox vacibdir. Keyfiyyətli un məhsullarının saxlanma müddəti uzun, rəngi və qoxusu isə təzə və təmiz olmalıdır. Unun düzgün saxlanması da onun keyfiyyətinə təsir edən amillərdəndir.
Unun bazar qiymətinə təsir edən amillər
Azərbaycan bazarında unun qiyməti bir sıra amillərdən asılıdır. Əsas amillər sırasında dünya bazarında taxıl məhsullarının qiyməti, yerli taxıl istehsalının səviyyəsi, idxal-ixrac balansı, dəyirmanların enerji və əmək xərcləri, daşınma və logistika xərcləri mühüm rol oynayır. Dünya bazarında qiymət artımı yerli qiymətlərə də təsir göstərir.
2025-ci ilin məlumatına əsasən, Azərbaycanda ən çox istifadə olunan buğda ununun 1 kiloqramı orta hesabla 1,2-1,5 manat təşkil edir. Çovdar unu 1,7-2,0 manat, qarğıdalı unu 2,0-2,5 manat, yulaf unu 2,5-3,0 manat, arpa unu 2,5 manat, düyü unu isə 3,0-3,5 manat arasında dəyişir. Qiymət bazardan-bazara, mövsümə, keyfiyyətə və qablaşdırmaya görə fərqlənə bilər.
Hökumətin taxıl idxalı və un istehsalçılarına verdiyi dəstək, bazarda rəqabətin səviyyəsi və inflyasiya da qiymətə təsir edən vacib faktorlardandır. Mövsümə görə tələbat və təklif nisbəti də qiymətlərin dəyişməsində rol oynayır. Hazırda ölkədə həm yerli, həm də idxal unu satılır və qiymətlər bu amillərdən asılı olaraq dəyişir.
Azərbaycanda ən çox istifadə olunan un markaları və istehsalçılar
Azərbaycanda un bazarında bir sıra yerli və xarici markalar fəaliyyət göstərir. Yerli istehsalçılar arasında “Azərbaycan Dəyirmanları”, “Bakı Dəyirman Kompleksi”, “İdeal Un”, “Ağdam Un” və digər brendlər geniş tanınır. Xarici istehsalçılar əsasən Rusiya, Qazaxıstan, Türkiyə və Ukraynadan idxal olunan taxıl və undan istifadə edirlər.
Un markaları arasında əsas fərqləndirici amillər keyfiyyət, qiymət, üyüdmə dərəcəsi və tərkibdir. Yerli istehsalçılar məhsullarını həm daxili bazara, həm də ixraca yönəldirlər. Markaların keyfiyyətə nəzarəti və dövlətin bu sahədə apardığı sertifikatlaşdırma prosesi istehlakçının seçimində əhəmiyyətli rol oynayır.
Unun saxlanma qaydaları və istifadə müddəti
Unun keyfiyyətini və yararlılıq müddətini qorumaq üçün onun düzgün saxlanması vacibdir. Un sərin, quru, yaxşı havalandırılan yerdə, birbaşa günəş işığından uzaqda saxlanmalıdır. Paket açıldıqdan sonra isə sıx bağlanmalı və nəmli yerdən qorunmalıdır. Əks halda un tez köhnəlir, zərərvericilər və kif əmələ gələ bilər.
Əla sort və təzə unun istifadə müddəti adətən 6-12 ay arasındadır. Saxlanma qaydalarına əməl olunmazsa, unun keyfiyyəti və dadı kəskin pisləşir. Evdə istifadə üçün unun az miqdarda və tez-tez alınması məsləhətdir.
Unun gündəlik həyatda və milli mətbəxdə rolu
Un Azərbaycan milli mətbəxinin təməl məhsullarından biridir. Çörək, lavaş, xəmirdən hazırlanan piroq, plov, xəngəl, qutab, düşbərə və s. yeməklərin hazırlanması üçün un əsas rol oynayır. Unun müxtəlif növləri və üyüdmə dərəcələri milli yeməklərin çeşidliliyini və dad keyfiyyətini artırır.
Gündəlik həyatda isə unun istifadəsi çoxşaxəlidir: səhər yeməkləri, qəlyanaltılar, desertlər və hətta bəzi içkilər üçün də əsas inqrediyentdir. Un mədəni irsimizin və qida təhlükəsizliyimizin ayrılmaz parçası kimi gündəlik rasionumuzda öz mövqeyini qoruyur.
Azərbaycanda ən çox yayılmış un növləri və əsas xüsusiyyətləri
| Un növü | Əsas xüsusiyyətləri | İstifadə sahəsi | Qiymət (orta, 2024) |
|---|---|---|---|
| Buğda unu | Ağ rəngli, yüksək qlüten, əla sort | Çörək, şirniyyat, xəmir | 1 kq – 1,2-1,5 manat |
| Çovdar unu | Qəhvəyi, lifli, az qlütenli | Qara çörək, piroq | 1 kq – 1,7-2,0 manat |
| Qarğıdalı unu | Sarı, zərif, qlütensiz | Plov, şorba, qəlyanaltı | 1 kq – 2,0-2,5 manat |
| Yulaf unu | Açıq, qidalı, qlütensiz | Dietik, səhər yeməkləri | 1 kq – 2,5-3,0 manat |
| Arpa unu | Tünd, vitaminli, az qlütenli | Qatıq, plov, piroq | 1 kq – 2,5 manat |
| Düyü unu | Ağ, nişastalı, allergen az | Uşaq qidası, desertlər | 1 kq – 3,0-3,5 manat |
Un və un məhsulları Azərbaycan xalqının ən əsas qida rasionunu təşkil edir. Onun tarixi kökləri, çeşidləri, keyfiyyət göstəriciləri və qiyməti daim gündəmdə qalır. Müasir bazarda həm yerli, həm də idxal olunan unlar, müxtəlif keyfiyyət və qiymət səviyyəsində təqdim edilir. Hər bir növ öz dadı, tərkibi və istifadə xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Sağlam qidalanma və milli yeməklərimizin keyfiyyətli hazırlanması üçün doğru un seçimi vacib amildir. Bazarın dəyişən şərtləri, dünya qiymətlərinin təsiri və yerli istehsal imkanları bu sahədə yeni çağırışlar yaradıb.
Hər bir istehlakçı aldığı unun keyfiyyətinə, mənşəyinə və saxlanma müddətinə diqqət yetirməlidir. Unun düzgün saxlanılması, məhsulun keyfiyyətinin və dadının qorunmasında mühüm rol oynayır. Müxtəlif taxıl növlərindən alınan unlar milli mətbəximizin zənginliyini artırır və qida təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi çıxış edir. Ərzaq bazarındakı qiymət dəyişikliyi isə sosial rifaha, ailə büdcəsinə və gündəlik həyatımıza təsirsiz ötüşmür. Un növləri və onların dəyəri barədə maarifləndirmə hər kəs üçün aktualdır. Sağlam cəmiyyətin, davamlı inkişafın və zəngin mətbəx mədəniyyətinin təməlində məhz keyfiyyətli un dayanır.
Ən Çox Verilən Suallar
2024-cü ildə Azərbaycanda ən çox istifadə olunan buğda ununun 1 kiloqramı orta hesabla 1,2-1,5 manat arasında dəyişir. Çovdar unu 1,7-2,0 manat, qarğıdalı unu 2,0-2,5 manat, yulaf unu 2,5-3,0 manat, arpa unu 2,5 manat, düyü unu isə 3,0-3,5 manatdır. Qiymətlər bölgələrə və satış məntəqəsinə görə fərqli ola bilər. Mövsümi dəyişikliklər, idxal və istehsal amilləri də qiymətə təsir edir.
Azərbaycanda və dünyada ən geniş yayılmış un növləri buğda unu, çovdar unu, qarğıdalı unu, yulaf unu, arpa unu və düyü unudur. Hər növ müxtəlif taxıl məhsulundan əldə olunur və fərqli dad, tərkib və istifadə sahəsinə malikdir. Buğda unu universal, digərləri isə xüsusi mətbəx və dietik məqsədlər üçün istifadə edilir. Hər növün qida dəyəri fərqlidir.
Unun əsas keyfiyyət göstəriciləri rütubət, kül miqdarı, protein və qlüten səviyyəsi, rəng, qoxu və dad kimi parametrlərdir. Əla sort un ağ və incə olur, yüksək protein və qlüten miqdarı ilə seçilir. Təmiz və təravətli qoxu, kənar dadların və zərərvericilərin olmaması əsas şərtdir. Paketdə və etiketdə bu göstəricilərə diqqət etmək vacibdir.
Buğda unu tərkibindəki yüksək qlüten və zülala görə çörək, xəmir və şirniyyat məhsulları üçün ən uyğun sayılır. Onun elastikliyi və saxlama qabiliyyəti un məmulatlarının keyfiyyətini artırır. Universal və çoxşaxəli istifadəyə görə dünyada və Azərbaycanda ən çox istifadə olunan un növüdür. Əla, birinci və ikinci sortlara bölünməsi istifadədə rahatlıq yaradır.
Unun qiymətinə dünya taxıl bazarındakı qiymətlər, yerli taxıl istehsalı, idxal-ixrac balansı, dəyirman və logistika xərcləri, dövlətin tənzimləmə tədbirləri və mövsümi tələb-təklif dəyişiklikləri təsir edir. Qiymətə həmçinin məhsulun sortu, keyfiyyəti və markası da təsir göstərir. Bəzi dövrlərdə inflyasiya və valyuta dəyişmələri də qiymətə birbaşa təsir edir. Yerli və idxal məhsulları arasında qiymət fərqi ola bilər.
Keyfiyyətli un seçərkən paket üzərində qeyd olunan göstəricilərə, rənginə və qoxusuna diqqət etmək lazımdır. Un təzə, xoş qoxulu, ağ və incə olmalıdır. Əla sortlar adətən daha yüksək protein və yumşaq strukturla seçilir. Un paketini açdıqdan sonra nəm və günəş işığından uzaqda saxlamaq tövsiyə edilir.
Un sərin, quru, havalandırılan və birbaşa günəş işığından uzaq yerdə saxlanmalıdır. Paket açıldıqdan sonra yaxşı bağlanmalı və nəm yerdə saxlanmamalıdır. Saxlanma müddəti adətən 6-12 ay arasında dəyişir. Uzun müddət saxlananda dadı və keyfiyyəti azala bilər.
Azərbaycanda ‘Azərbaycan Dəyirmanları’, ‘Bakı Dəyirman Kompleksi’, ‘İdeal Un’, ‘Ağdam Un’ və digər yerli brendlər geniş tanınır. Bəzi xarici markalar da bazarda mövcuddur və əsasən Rusiya, Qazaxıstan, Türkiyə və Ukrayna məhsulları təklif olunur. Hər markanın fərqli keyfiyyəti və qiymət seqmenti var. Seçim zamanı markanın sertifikatına və reputasiyasına da diqqət yetirilməlidir.
Əla sort və təzə unun istifadə müddəti adətən 6-12 ay təşkil edir. Paketdə istifadə müddətinə baxmaq, məhsulu quru və sərin yerdə saxlamaq əsas şərtdir. Unun rəngi, qoxusu və dadı dəyişibsə, istifadəsi tövsiyə olunmur. Hər istifadə zamanı təravətinə və qoxusuna diqqət etmək lazımdır.
Un Azərbaycan mətbəxinin və gündəlik qida rasionunun təməl məhsuludur. Çörək, lavaş, piroq, xəmir yeməkləri, şirniyyat və desertlərdə əsas inqrediyent kimi istifadə olunur. Müxtəlif un növləri milli yeməklərimizin dad və keyfiyyətinə təsir edir. Un həmçinin qida təhlükəsizliyi və mətbəx irsimiz üçün vacibdir.
