Bövlər: Sistematik Təsnifat, Təbiətdə Rolu

Çöl küləyi qovğalı gecələrdə qumqayaqları boyunca vıyıldayanda, işıqa doğru tələsən sürətli və nəhəng hörümçəkkimilər görən səyyahlar ilk nəfəsdə “bövlər”in əfsanəvi təqibini xatırlayar. Solifugae dəstəsinə aid bu canlılar birinci baxışda nə hörümçək, nə əqrəb, nə də yüzayaq təsiri bağışlayır: 50–70 millimetr uzunluğunda, qayçı formalı qüd­rətli çənələr, on yaraşıqlı pəncə, saç telini andıran zərif tüklərlə örtülü bədən və saniyədə 300 millimetri aşan qaçış sürəti onları səhranın spidsterinə çevirir . “Günəşdən qaçanlar” mənasını verən latınca Solifugae adı gündüz mühitinə nifrətini, qızmar çölləri odorat yolu ilə dolaşma strategiyasını ehtiva edir: gün çıxan kimi daş altına, qaya çatına sığınır, axşamüstü isə yorulmaz ovçuluğa yollanır. Azərbaycan florası və faunasında bövlər Naxçıvanın, Abşeronun və Cənub-Şərqi aranların yarımsəhra zonalarında rastlanır; quraq iqlimin, səthin xırda çatlı strukturunun, həm də qida zəncirinin orta pilləsində dayanan həşərat bolluğunun yaratdığı münbit şərait onlara əlverişli sığınacaq verir. Biologiya dərsliklərində bəzən “külək əqrəbi” və ya “kamal hörümçəyi” kimi səhv adlandırılsalar da, bövlərdə zəhər və nişadə vəzləri mövcud deyil; bu, onlara yönələn qorxu miflərinin şişirdilməsini sübut edir. Yenə də insan görəndə geri çəkilmək əvəzinə kölgəyə tərəf irəliləməsi gənc turistləri vahimələndirə bilir. Onların toxunma orqanı kimi işləyən birinci cüt ayağı, sanki zond çubuğu kimi ərazini yoxlayır, iri çənələri isə quru hava­da belə ufalanmış termit və böcəkləri bir ovuc un kimi əzir. Müxtəlif bölgələrin folklorunda bu canlılar bəzən ilan ovçusu, bəzən isə yaralıları “yiyələnən” cadugər obrazı kimi təqdim olunur, amma müasir zoologiya bövlərin ekosistem üçün vacib zərərverici tənzimləyici olduğunu təsdiqləyir.

Sistematik təsnifat və morfoloji özəlliklər

Bövlər buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinə daxildir və Solifugae dəstəsi adı altında altı fəsilə, yüzdən çox cins və təqribən 1100 növü birləşdirir. Azərbaycan ərazisində əsasən Galeodidae fəsiləsinə mənsub Galeodes araneoides və Paragaleodes fulvipes növləri qeydə alınmışdır. Bu dəstədə bədən iki əsas bölmədən – başdöş və qarıncıqdan ibarətdir, lakin başdöşün ön hissəsi fövqəladə böyümüş çənəaltı struktura görə digər hörümçəkkimilərdən kəskin ayrılır. Çənə aparatındakı kütləvi keliserlər xitin mərkəzində kalsium duzlarının yığılması sayəsində bıçaq kimi iti olur; laborato­riya sınaqları göstərir ki, bövlər 0,5 millimetr qalınlıqlı mum təbəqəni 0,02 saniyədə deşə bilir.
Əksər növlərin bədəni inci-sarı, qonur və ya qırmızımtıl çalarda olur; rəng fonu səhranın torpaq rəngi ilə qarışaraq kamuflyaj yaradır. Qarıncıqda on seg­ment seçilir, hər seqmentin yanlarında tək-tək çıxıntılar – malleol adlı orqa­nellər – yerləşir; bunlar kimyəvi, termik və vibrasion siqnalları qəbul edən yüksək ixtisaslaşmış qua­nar­jar (peptid reseptor) toplusudur. Ayaqların birinci cütü gəzinti mexanizmində az istifadə olunur, siqnalların “anten” kimi toplanmasına xidmət edir, buna görə də bövlər səthi yoxlayarkən bu ayaqları havada oynadır. Bütün ayaqlarda cüt pəncə və ara çanaq pilləsi vardır, bu da qumlu sət­hdə yüksək sürət təmin edir.

Coğrafi yayılma və yaşayış mühiti

Solifugae ailəsi Afrika, Yaxın Şərq, Orta Asiya, Cənubi Avropa, Meksika və ABŞ-ın cənub quru ərazilərində sürətlə artır. İqlim parametri kimi illik yağıntı 300 millimetri aşmayan bölgələr onların ideal sığınacağı hesab edilir. Azərbaycan arid zonasının Qarabağ aranı və Alazan-Həftəran vadisi yarımsəhra landşaftında iyun–avqust aylarında gecələr infra­qırmızı kameralarla aparılan müşahidələr bir hektar ərazidə orta sıxlığın 18–25 fərd arasında dəyişdiyini təsdiqlədi.
İstehsal sahələri və yarımsəhra kənd təsərrüfatı zolaqlarında suvarma şəbəkəsi yarandıqca bövlərin lokal populyasiyasında azalma müşahidə olunur, çünki nəm torpaq onların torpaq qazma tunellərini su ilə doldurur. Bunun əvə­zinə yük maşını parkları, köhnə beton çuxurlu istehsalat sahələri yeni mikrohabitat yaradır; şist materialı gün ərzində istiliyi toplayıb gecə asta-asta buraxdı­ğı üçün bövlərin gecə ovuna mükəmməl fon yaradır.

Qidalanma strategiyası və ov texnikası

Bövlər təmiz yırtıcıdır: çəyirtkə, termit, hörümçək, kiçik əqrəb, hətta eyni boy­dakı bövləri ovlaya bilir. Ovçu strategiyası iki mərhələdə işləyir: əvvəlcə malleol və anten ayaqları ilə qoxu-vibrasiya xəritəsi çəkir, sonra 10–15 santimetr məsafədə ani sprintlə hədəfə soxulur. Çənələr üst-üstə qapanmır, əksinə qayçı kimi yanlardan kəsişir, bu da qurbanı bir ötkəmlə parçalayıb iç orqanları sorub udqunmağa imkan verir.
Laboratoriya təcrübəsində bir yetkin bövə iki qida növü – gel təamlı xər­çəngkimilər və quru unluq böcəyin verilməsi göstərdi ki, o, üstünlüyü daha yumşaq toxumalı qidanın lehinə saxlayır. Bu nəticə çənə mexanizminin kəsməyə deyil, əzməyə həssas dizaynına işarədir. Süd vəzili heyvan qanından qidalanma haqqında miflər isə araşdırmalarla təsdiqlənməyib; bövlər insan və digər məməlilərdə parazitar davranış göstərmir.

Reproduktiv dövr və inkişaf mərhələləri

Cütləşmə dövrü əksər növlərdə yazın sonu, payızın əvvəlidir. Erkək əvvəlcə dişinin anten ayaqlarına toxunuşla kimyəvi siqnal ötürür, sonra keliserlə dişinin qarıncıq altını qaldırıb spermatoforu xüsusi cütləşmə kisəsinə transfer edir. Proses risqlidir: dişi cinsi aktdan sonra er­kəyi yeyə bilir. Yumurtalar quru torpaqda 10–25 santimetr dərinlikdə kameraya qoyulur, hər kütlədə 30–80 yumurta olur.
Embrioloji dövr 3–4 həftə çəkir; sürfə forması tam metamorfoz keçmədən, ancaq bədən seqmentləri tam inkişaf etməmiş halda çıxır. İlk gecə ov sınağı dişinin qoruması altında aparılır, iki həftə sonra balalar müstəqil olur. Bir böv orta hesabla 7–9 tumara qədər linq qalxar, tam yetkinliyə altıncı tumardan sonra çatır, həyat dövrü 1,5–2 ildir.

Ekoloji rolu və insanla qarşılıqlı münasibətlər

Kəskin termit populyasiyaları olan Afrika savanalarında bövlər ekosistemin zərərverici böcək balanslayıcısı rolunu oynayır; bir yetkin fərd gecə ərzində öz bədən çəkisinin 1,2–1,5 qatı qədər qarışqa və termit yeyə bilir. Bu göstərici onların kənd təsərrüfatı üçün potensial bio­agent olduğunu göstərsə də, hazırda kütləvi introduksiya proqramı mövcud deyil.
İnsana zərəri adlı-sanlı deyil: zəhər vəzləri olmadığı üçün dişləmə allergik reaksiya doğurmur, lakin böyük keliser kəsiyi mexaniki yaralanma yarada bilər. Yerli icmalarda səhra gecə düşərgəsi qurarkən yuxu çadırının altına ışıq çəkməmək tövsiyə olunur; işıqa qaçan bövlər qarşı kölgəyə yəni insan bədəninə yönəlir və qorxduqda dişləyə bilər.

Mifologiyada və pop mədəniyyətdə bövlər

Bəzən səhra filmlərində “cam­el spider” kimi təqdim olunan bövlər qismən şişirdilmiş, qısasçı yırtıcı obrazı alır: iri dəvəni qovub qanını sorur, əsgərin üz nahiyəsini yeyir. ABŞ əsgərlərinin İraq müharibəsi zamanı çəkdiyi fotolar sosial mediada viral olmuş, “insandan böyük” bövlər kimi təqdim edilmişdi, amma perspektiv yanılması obyektin ölçüsünü qat-qat böyütmüşdü.
Azərbaycan əfsanələrində bövlər “gözəgörünməz sarban” kimi tanıdılır: gecə səs salarsa yazın quraqlığı, istilik dalğasının gələcəyinə işarə edilirdi. Bu da canlıların arid iqlimlə assosiasiya edilməsindən irəli gəlirdi. Müasir pop-kulturada videooyun dizaynerləri bövlərin ksilofon çənə səsini qorxunc audioefekt kimi istifadə edir, çünki sürtünməli çənə səsləri infra-orta diapazona düşərək auditoriyada gərginlik yaradır.

Tədqiqat metodları və sahə araşdırmaları

Bövlərin gecə aktivliyi tədqiqatçını kızılötesi kamera, vibrosensor və foto­təl quraşdırmağa məcbur edir. Qeyri-invaziv markerlər kimi fosforlu toz və UV işıqlı izləmə üsulu son illərdə populyarlaşmışdır. Tələyə düşən fərdlərin əl ilə tutulması təhlükəsizdir, lakin keliser kəsici gücünə görə qalın dərili əlcək gərəkdir.
Genom səviyyəsində araşdırmalar Bövlərin mitoxondrial COI genini barkod kimi istifadə edərək ölkə faunasında 8 genotip qeydə alıb; bu da morfoloji fərqlərlə tam üst-üstə düşmür, genetik diver­sifikasiya haqqında dərin dalğa düşündürür. Ekotoksikologiya istiqamətində aparılan “bövlər–pestisid” sınaqları göstərir ki, xlor­piri­fos qalıqları ötürücü zəncir yolu ilə bövlərin sinir sistemində hiperaktiv spazm yaradır.

Bövlər səhranı səssizcə patrul edən, ekosistemdə böcək partlayışını cilovlayan və fövqəladə morfo­logiyası ilə zooloqların maraq nöqtəsini daim qoru­yan canlılardır. İri çənələri, yüksək sprint sürəti, güclü sensor arsenalı onları quraq mühitin ideal yırtıcısına çevirir. Zəhərə malik olmamaları, lakin eyni zamanda kəskin kəsici keliserlərə sahib­likləri bu canlıları insan üçün “şok görüntü, minimal təhlükə” kateqoriyasına yerləşdirir. Azərbaycan arid zonasında onların biomüxtəlifliyini qorumaq, pestisidlərin istifadəsində ehtiyatlı davranmaq və çöldə gecələyən ekoturistləri adekvat məlumatlandırmaq vacibdir. Mifoloji şişirtmələrdən kənarda, bövlər elmi baxımdan əvəzolunmaz model orqanizm ola bilər: sürətli sinir reaksiya sistemləri, xüsusi kimyəvi reseptorlar və ekstremal iqlim adaptasiyası tibb, robotika və materialşünaslıq üçün biomimetik ilham qaynağıdır. Ən əsası, təbiətdə “dəhşət” kimi görünən hər detalın ekoloji tarazlığa söykənən rasional səbəbi var; bövlər də bu tarazlığın qumlu səhralarda çalışan səssiz mühəndisləridir. Onların həyat sirrini araşdırmaq həm öyrənmək, həm də quraq torpaqlarda davamlılıq üçün zəruri bilik qazanmaq deməkdir.

Ən Çox Verilən Suallar