Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi həm zəngin tarixi, həm də füsunkar təbiəti ilə həmişə seçilib. Bu ərazi yüzillər boyu müxtəlif mədəniyyətlərin, dövlətlərin və etnosların kəsişmə nöqtəsi olub. Qarabağın ən qədim və özünəməxsus kəndlərindən biri də Cəbrayıl rayonunun Çələbilər kəndidir. Bu kənd təkcə regionun deyil, ümumilikdə Azərbaycanın tarixində, sosial və mədəni həyatında xüsusi iz qoyub. Çələbilər kəndinin keçmişi, bura aid tarixi abidələr, kəndin məşhur simaları, əhalinin yaşam tərzi və kəndin hazırkı bərpa prosesi Azərbaycanın milli kimliyində və mədəni yaddaşında əhəmiyyətli rol oynayır. Çələbilər kəndi həm coğrafi mövqeyinə, həm də tarixi hadisələrdəki yerinə görə Qarabağ kəndləri içərisində seçilən məkanlardan biridir. Zəngin təbiət, əkinçilik ənənələri, əhalinin zəhmətsevərliyi, kəndin tarixi və dini abidələri, sosial həyatdakı dəyişikliklər və müharibə illərinin ağrılı izləri burada xüsusi bir atmosfer yaradıb. Bu kəndin həyat tərzi, adət-ənənələri, əhalisinin xatirələri və yenidənqurma prosesi Azərbaycanın müasir dövründə də böyük maraq doğurur.
Çələbilər kəndinin tarixi
Çələbilər kəndi Cəbrayıl rayonunun ən qədim yaşayış məskənlərindən biri kimi tanınır. Arxeoloji tapıntılar, xalq yaddaşı və yazılı mənbələr kəndin tarixinin ən azı 17-18-ci əsrlərə qədər uzandığını göstərir. Kəndin adı mənbələrdə müxtəlif formada qeyd olunub, lakin əhalinin dediyinə görə, “Çələbi” sözü klassik Şərq mədəniyyətində savadlı, nüfuzlu, din və elm adamlarını, seyid və zadəgan zümrəsini ifadə edir. Çələbilər nəsli tarixən Qarabağda, xüsusən Cəbrayıl bölgəsində nüfuzlu və hörmətli bir toplum kimi tanınıb.
Çələbilər kəndinin ərazisi qədim dövrlərdə ticarət yolları və köç marşrutları üzərində yerləşib. Bu səbəbdən burada müxtəlif mədəniyyətlərin təsiri hiss olunur. Sovet dövründə kənddə kolxoz təsərrüfatı, yeni məktəb binası, mədəniyyət evi, səhiyyə məntəqəsi və poçt bölməsi fəaliyyət göstərib. 1993-cü ildə kənd Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olundu. İşğal illərində kəndin tarixi abidələri, qəbiristanlığı, məscidi və infrastrukturunun bir hissəsi ciddi dağıntılara məruz qaldı. 2020-ci il sentyabr-oktyabr aylarında baş tutan Vətən Müharibəsi nəticəsində Çələbilər kəndi işğaldan azad edildi və kəndin yeni bərpası üçün əsaslı işlərə start verildi.
Coğrafi mövqeyi və təbii sərvətləri
Çələbilər kəndi Cəbrayıl rayonunun cənub-şərqində, Aras çayına yaxın ərazidə yerləşir. Kənd Qarabağın düzən və dağətəyi zonası arasında təbii bir körpüdür. Ərazidə mülayim iqlim şəraiti, bərəkətli torpaq, müxtəlif təbii su mənbələri var. Kəndin ətrafında meşəlik, çəmənlik, su arxları və bulaqlar geniş yayılıb. Torpağın münbitliyi taxılçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik və heyvandarlıq üçün əlverişli şərait yaradır. Çələbilər kəndinin ərazisində bol meyvə ağacları – əncir, nar, tut, qoz, fındıq, alma və digər növlər rast gəlinir. Qış aylarında təbiətin sərt, yay aylarında isə hədsiz isti keçməsi kənddə əkinçilik işlərinin dövri planlaşdırılmasını tələb edir.
Əhalinin həyat tərzi və məişət xüsusiyyətləri
Kənd əhalisi tarixən əsasən kənd təsərrüfatı, xüsusilə taxılçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik və heyvandarlıqla məşğul olub. Ailələrin öz həyətyanı sahələri, bağ və bostanları olurdu. Qadınlar ənənəvi ev işləri, toxuculuq, xalçaçılıq, yemək bişirməklə məşğul olublar. Kənddə böyük ailə dəyərləri, qohumluq münasibətləri və qarşılıqlı yardım ənənəsi dərin kök salıb. Novruz, Ramazan, Qurban və digər milli-dini bayramlar burada xüsusi qeyd olunub. Toy, nişan, yas mərasimləri, el şənlikləri kəndin sosial həyatında önəmli rol oynayıb. Əhalinin böyük əksəriyyəti kəndi öz doğma yurdu kimi sevir və oradan köçsə belə, daim geri qayıtmaq arzusunda olur.
Təhsil və maarifçilik ənənələri
Çələbilər kəndində hələ XIX əsrin sonlarından ibtidai dini məktəb – mədrəsə fəaliyyət göstərib. Sovet dövründə isə kənddə yeni məktəb binası tikilib və burada yüzlərlə uşaq orta təhsil alıb. Məktəbin məzunları arasında tanınmış müəllimlər, elm və sənət adamları, hərbçilər, ziyalılar olub. Təhsil ocağı kəndin mədəni həyatının mərkəzi sayılırdı. Müharibədən sonra kəndin yenidən qurulması ilə məktəbin bərpası və müasir tədris texnologiyalarının tətbiqi əsas prioritet kimi müəyyən edilib. Kənddə həmçinin kitabxana, mədəniyyət evi, klublar və idman meydançaları fəaliyyət göstərib.
Tarixi abidələr və memarlıq irsi
Çələbilər kəndinin ərazisində bir neçə tarixi abidə mövcuddur. Ən məşhurları arasında orta əsrlərə aid qəbiristanlıq, qədim məscid, müxtəlif epigrafik daşlar və məzarüstü abidələr qeyd edilir. Məscidin bədii və memarlıq üslubu Qarabağ regionu üçün tipik elementlərlə zəngindir. Qəbiristanlıqda müxtəlif nəslin nümayəndələrinə aid başdaşılar və qədim yazılı nümunələr var. Kəndin tarixi abidələrinin bir qismi işğal illərində zədələnib, lakin bərpa işləri davam etdirilir. Əhali bu abidələri kəndin kimliyi və tarixi yaddaşı kimi qoruyur.
Kəndin bərpası və gələcək perspektivləri
Çələbilər kəndinin işğaldan azad edilməsindən sonra burada genişmiqyaslı bərpa işləri aparılır. Dövlət tərəfindən kəndin infrastrukturunun – yollar, su, elektrik, məktəb, səhiyyə və mədəniyyət obyektlərinin yenidən qurulması planlaşdırılıb. Kəndə qayıdan ailələr üçün yeni evlər, fermer təsərrüfatları, sosial və iqtisadi layihələr həyata keçirilir. Müasir kənd təsərrüfatı texnologiyalarının tətbiqi, gənclərin kəndə dönüşünün təşviqi, ekoturizmin inkişafı və kənd həyatının rəqəmsallaşdırılması Çələbilərin inkişaf prioritetləri sırasındadır. Qısa zamanda kəndin özünün əvvəlki canlı həyatına qayıdacağı, Qarabağ regionunun sosial və mədəni xəritəsində yenidən parlayacağı gözlənilir.
Kəndin iqtisadiyyatı və sosial strukturu
Çələbilər kəndinin iqtisadi həyatı əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və satışı ilə bağlı olub. Qədimdən burada pambıqçılıq, taxılçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik və arıçılıq geniş yayılıb. Kənddə heyvandarlıq – xüsusilə qoyunçuluq, iribuynuzlu mal-qara saxlanması – əsas gəlir mənbələrindən biri sayılırdı. Əhalinin bir hissəsi Cəbrayıl rayonunun digər kəndləri və şəhərləri ilə ticarət əlaqələri qururdu. Bərpa dövründə isə kənddə müasir infrastrukturun, yol və su şəbəkəsinin qurulması, yeni aqrar layihələrin həyata keçirilməsi əsas istiqamətlərdən biridir.
Çələbilər kəndinin əsas sosial-iqtisadi göstəriciləri
| Göstərici | Tarixi dövr | Mövcud dövr (bərpa prosesi) |
|---|---|---|
| Əhalinin sayı | — | Bərpadan sonra mərhələli artım |
| Əsas məşğuliyyət | Kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq | Kənd təsərrüfatı, inşaat, xidmət sektoru |
| Təhsil müəssisəsi | Orta məktəb, mədrəsə | Yenidən tikilən məktəb və bağça |
| Tarixi abidələr | Qədim məscid, qəbiristanlıq | Bərpa olunan abidələr |
| İnfrastruktur | Kənd yolları, arxlar, klub, kitabxana | Yenilənmiş yollar, rabitə, su sistemi |
Kəndin müasir siması və mədəni irsi
Çələbilər kəndinin bərpası zamanı ənənəvi Qarabağ memarlığı elementlərinə, kənd həyatının tarixi üslubuna və sosial strukturuna xüsusi önəm verilir. Bərpa edilən evlər, məktəb və ictimai obyektlər kəndin keçmiş ruhunu qoruyaraq müasir tələblərə uyğunlaşdırılır. Kənddə folklor ansambllarının, uşaq və gənclər üçün kursların, idman və yaradıcı klubların fəaliyyətə başlaması planlaşdırılır. Gələcəkdə Çələbilər kəndi təkcə əkinçilik və heyvandarlıq mərkəzi kimi deyil, həm də Qarabağın mədəniyyət və turizm məkanlarından birinə çevriləcək.
Çələbilər kəndinin zəngin tarixi, mədəni və sosial ənənələri, füsunkar təbiəti və zəhmətsevər əhalisi onu Qarabağda və ümumilikdə Azərbaycanda xüsusi bir məkan kimi tanıdır. Kəndin müharibə nəticəsində dağıdılması və yenidən dirçəlişi Azərbaycan xalqının iradəsinin, milli həmrəyliyin və gələcəyə inamın təzahürüdür. Çələbilər kəndinin bərpası ilə burada yeni həyat başlayır, qədim ənənələr yeni nəsillərə ötürülür, kənd Qarabağın simasında yenidən öz layiqli yerini tutur.
Ən Çox Verilən Suallar
Çələbilər kəndi Qarabağın cənub-şərqində, Cəbrayıl rayonunun ərazisində, Aras çayına yaxın, bərəkətli düzənlik və dağətəyi zonada yerləşir.
Tarixi mənbələrə və arxeoloji tapıntılara görə, Çələbilər kəndinin əsası ən azı XVII-XVIII əsrlərdə qoyulub, burada çələbi nəsli uzun illərdir məskunlaşıb.
Kəndin adı Şərqdə savadlı, nüfuzlu, din və elm adamlarını, zadəgan zümrəsini bildirən ‘çələbi’ sözündən qaynaqlanır və bu nəslin burada üstünlük təşkil etdiyini göstərir.
Kənddə orta əsrlərə aid qəbiristanlıq, qədim məscid, epigrafik daşlar və memarlıq üslubuna malik başdaşılar, tarixi məzarlar mövcuddur.
Əhali əsasən kənd təsərrüfatı – taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq, tərəvəzçilik və arıçılıqla məşğul olub, ailə təsərrüfatları və kolxozlar fəaliyyətdə olub.
Çələbilərdə XIX əsrdən mədrəsə, Sovet dövründən orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana və klub fəaliyyət göstərib. Məzunlar arasında tanınmış ziyalılar və hərbçilər olub.
1993-cü ildə işğal nəticəsində kənd dağıdılıb, tarixi və mədəni abidələr zərər görüb, 2020-ci ildən sonra isə dövlət tərəfindən bərpa və yenidənqurma işləri başlanıb.
Novruz, Ramazan, Qurban kimi bayramlar, toy və yas mərasimləri, el şənlikləri kəndin sosial həyatında xüsusi yer tutur və birliyə, köməkliyə əsaslanır.
Bərpa zamanı infrastrukturun yenilənməsi, məktəb və səhiyyə müəssisələrinin qurulması, müasir kənd təsərrüfatı texnologiyalarının tətbiqi və gənclərin kəndə dönüşü prioritetdir.
Kəndin gələcəyində müasir kənd təsərrüfatı, sosial layihələr, mədəniyyət və turizmin inkişafı, gənclərin fəallığının artırılması və ənənələrin qorunması əsas rol oynayacaq.
