Evtrofikasiya: Qarşısının Alınması, Mübarizə Üsulları

Su resursları həyatın təməlini təşkil edir. İstər içməli su, istər kənd təsərrüfatı, istərsə də ekosistemlərin sabitliyi baxımından təmiz su hövzələrinin qorunması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Lakin təbiətə insan müdaxiləsi nəticəsində bu resurslar ciddi şəkildə təhdid altına düşməkdədir. Göl, çay və dəniz kimi su hövzələrinin zamanla çirklənməsi, bioloji müxtəlifliyin azalması və balıqçılıq potensialının zəifləməsi kimi proseslər ətraf mühitin sabitliyini pozur. Bu dəyişikliklərin arxasında duran əsas mexanizmlərdən biri də evtrofikasiyadır.

Evtrofikasiya geniş mənada su hövzələrinin üzvi maddələrlə həddindən artıq qidalanması nəticəsində yaranan bioloji və kimyəvi pozuntular sistemidir. Bu proses görünməz şəkildə irəliləyir və ilkin mərhələlərdə hiss edilməsə də, son nəticədə həm təbii mühitə, həm də insan həyatına ciddi təsir göstərir.

Bu proses nəticəsində yosunların sürətlə artması, oksigen çatışmazlığı, balıqların kütləvi tələf olması və hətta insanların sağlamlığı üçün riskli mikroorqanizmlərin yayılması baş verir. Müasir ekologiyanın ən aktual problemlərindən biri hesab edilən evtrofikasiya təkcə elmi cəhətdən deyil, həm də sosial-iqtisadi baxımdan araşdırılmalı məsələdir.

Evtrofikasiya nədir və necə baş verir?

Evtrofikasiya, su hövzəsində azot və fosfor kimi qida maddələrinin normadan artıq yığılması ilə baş verən biokimyəvi prosesdir. Bu maddələr əsasən gübrə, tullantı suları, sənaye axıntıları və ev təsərrüfatlarından gələn çirkab vasitəsilə suya daxil olur.

Qida maddələrinin miqdarı artdıqda, su hövzəsində fitoplankton və yosunların sürətlə çoxalması üçün şərait yaranır. Bu sürətli artım nəticəsində günəş işığının suyun dərinliklərinə keçməsi azalır və suyun içindəki oksigen tükənməyə başlayır.

Oksigenin azalması bentik (dib) canlılarının boğulmasına, balıq populyasiyalarının çökməsinə və suyun keyfiyyətinin ciddi şəkildə pisləşməsinə səbəb olur. Sonda su gölməçə kimi qoxulu, bulanıq və bioloji baxımdan qeyri-sabit hala düşür.

Evtrofikasiyanın mərhələləri

Bu proses mərhələli şəkildə inkişaf edir və aşağıdakı ardıcıllıqla baş verir:

• Mərhələ 1: Qida maddələrinin artımı
  Əkinçilikdə istifadə olunan gübrələrin yağış və suvarma suları ilə axaraq göl və çaylara daxil olması nəticəsində azot və fosfor miqdarı yüksəlir.
• Mərhələ 2: Yosunların çiçəklənməsi
  Bu maddələr fitoplankton və mikroskopik yosunlar üçün zəngin qida bazası yaradır və onların sürətli çoxalmasına səbəb olur.
• Mərhələ 3: İşığın suyun dərinliyinə keçməsinin azalması
  Suyun səthi yaşıl və ya mavi-yaşıl təbəqə ilə örtülür, fotosintez dayandığından oksigen sintezi azalır.
• Mərhələ 4: Oksigen tükənməsi
  Gecə saatlarında və ölü yosunların parçalanması zamanı oksigen istehlakı artdığı üçün su canlıları üçün yaşamaq çətinləşir.
• Mərhələ 5: Balıqların və digər orqanizmlərin ölümü
  Boğulma nəticəsində kütləvi ölüm hadisələri baş verir. Bu da ekosistemin ciddi zədələnməsinə yol açır.
• Mərhələ 6: Suyun çirklənməsi və ekosistemin çökməsi
  Təbiətdəki enerji və maddə dövranı pozulur, suyun ekoloji funksiyası zəifləyir.

Səbəblər və mənşə mənbələri

Evtrofikasiyanın başlıca səbəbləri antropogen (insan mənşəli) fəaliyyətlərlə bağlıdır. Aşağıdakı mənbələr bu prosesi gücləndirən əsas amillərdir:

• Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti
  Mineral gübrələrin intensiv və nəzarətsiz istifadəsi nəticəsində artıq azot və fosfor torpaqdan yuyularaq su hövzələrinə daxil olur.
• Bələdiyyə və məişət tullantı suları
  Yuyucu vasitələr, çirkab suları və sanitariya tullantıları evtrofikasiyanın sürətlənməsinə təsir göstərir.
• Sənaye tullantıları
  Kimya və qida sənayesinə məxsus müəssisələrdə təmizlənməmiş tullantı sularının axıdılması əlavə qida maddələri yaradır.
• Əhali artımı və urbanizasiya
  Şəhərləşmə və əhali sıxlığı su ehtiyatlarına artan təzyiq yaradır və evtrofik tendensiyanı gücləndirir.

Evtrofikasiyanın nəticələri

Prosesin davamlılığı su ekosistemlərində geniş miqyaslı dəyişikliklərə səbəb olur. Əsas nəticələr aşağıdakılardır:

• Oksigen çatışmazlığı
  Canlıların yaşaması üçün zəruri olan həll olmuş oksigenin azalması kütləvi ölümlərə gətirib çıxarır.
• Biyomüxtəlifliyin azalması
  Çoxsaylı növlər məhv olur, ekosistem bir və ya bir neçə növün nəzarətinə keçir.
• Balıqçılıq təsərrüfatına zərbə
  Balıqların ölümü və onların qidalandığı orqanizmlərin yox olması ilə bərabər, insan fəaliyyəti də iqtisadi zərər görür.
• Zəhərli yosunların yaranması
  Bəzi hallarda “mavi-yaşıl yosunlar” (siyanobakteriyalar) toksin ifraz edərək suyu içmək və istifadə üçün yararsız hala salır.
• Turizm və istirahət üçün ərazi dəyərinin azalması
  Görünüş və qoxu dəyişdiyi üçün insanların həmin ərazilərdən istifadəsi məhdudlaşır.

Azərbaycanda evtrofikasiya halları

Azərbaycanın su hövzələrində də bu problemə rast gəlinir. Xəzər dənizinə axan çaylarda, xüsusilə Kür və Araz çaylarının aşağı axınlarında azot və fosforun normadan artıq olması müşahidə edilir.

Mingəçevir, Şəmkir, Varvara su anbarları kimi iri su mənbələri yaxınlığında aqrar sahələrin olması bu təzyiqi artırır. Balıq növlərinin azalması, sudakı oksigen səviyyəsinin enməsi və suyun bulanıqlığının artması evtrofikasiyanın əlamətləri sayılır.

Eyni zamanda Abşeron yarımadasında yerləşən kiçik göllər, məsələn, Xəzər, Zığ və Böyükşor göllərində də eutrofik proseslər özünü göstərir.

Qarşısının alınması və mübarizə üsulları

Evtrofikasiyanın qarşısının alınması üçün həm texniki, həm qanunvericilik, həm də maarifləndirmə istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməlidir. Aşağıdakılar bu sahədə effektiv həll yollarıdır:

• Gübrə istifadəsinin optimallaşdırılması
  Torpağın analizinə əsaslanaraq gübrələmə miqdarının minimuma endirilməsi.
• Çirkab suların təmizlənməsi
  Məişət və sənaye tullantılarının suya axıdılmadan əvvəl fiziki, kimyəvi və bioloji üsullarla təmizlənməsi.
• Ekoloji monitorinq sistemlərinin qurulması
  Su hövzələrindəki kimyəvi tərkibin daimi şəkildə izlənməsi və dəyişikliklərə dərhal reaksiya verilməsi.
• Qanunvericilik nəzarətinin gücləndirilməsi
  Sənaye müəssisələrinin və kənd təsərrüfatı təsərrüfatlarının ekoloji tələblərə uyğun fəaliyyətinə nəzarət.
• Maarifləndirmə və ictimai iştirakçılıq
  İctimaiyyətin, xüsusilə də fermerlərin ekoloji risklər barədə məlumatlandırılması və maarifləndirilməsi.

Evtrofikasiya ekoloji tarazlığı pozan, iqtisadi resurslara zərər vuran və insan sağlamlığını təhdid edən mürəkkəb proseslərdən biridir. Bu dəyişiklik təkcə təbiətə deyil, həm də insan fəaliyyətinə və rifahına təsir edir.

Davamlılıq prinsipi əsasında su resurslarının idarə olunması, qida maddələrinin nəzarətsiz istifadəsinin qarşısının alınması və çirklənmə mənbələrinin azaldılması uzunmüddətli perspektivdə həm ətraf mühitin qorunmasına, həm də insan həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsinə səbəb olacaq.

İqlim dəyişikliyi və urbanizasiya şəraitində evtrofikasiyaya qarşı mübarizə daha sistemli və koordinasiyalı şəkildə aparılmalıdır. Hər bir fərd, müəssisə və dövlət orqanı bu sahədə öz məsuliyyətini dərk etməli və tədbirlərdə fəal iştirak etməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar