Azərbaycan tarixi özündə bir çox görkəmli dövlət xadimlərini, mütəfəkkirləri və milli qəhrəmanları birləşdirir. Onların içərisində xüsusi yer tutan şəxsiyyətlərdən biri də şübhəsiz ki, Fətəli Xan Xoyskidir. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, ilk hökumət başçısı və xarici işlər naziri olmuşdur. Fətəli Xan Xoyski həm siyasi iradəsi, həm diplomatik bacarığı, həm də dövlət quruculuğundakı xidmətləri ilə tarixə qızıl hərflərlə yazılmışdır.
Fətəli Xan Xoyski kimdir?
Fətəli Xan Xoyski 1875-ci ildə Naxçıvan bölgəsində anadan olmuşdur. Onun əsli Xoy şəhərindən gəldiyi üçün “Xoyski” soyadı ilə tanınırdı. Ailəsi Qacar nəslinə mənsub olan Fətəli Xan savadlı və ziyalı bir ailədə böyümüş, uşaq yaşlarından elmə və tarixə maraq göstərmişdir.
Onun həyat yolu sıradan bir dövlət məmurunun deyil, milli iradənin təmsilçisinin hekayəsidir. Fətəli xan Xoyski haqqında tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki, o, böyük prinsipiallığı və dövlətə sədaqəti ilə seçilirdi.
Fətəli Xan Xoyskinin təhsili
Fətəli Xan Xoyski təhsilini əvvəlcə Tiflis klassik gimnaziyasında almış, daha sonra isə Rusiyanın məşhur ali təhsil ocaqlarından biri olan Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Bu təhsil onun hüquqşünas kimi karyerasına zəmin yaratmaqla yanaşı, həm də hüquqi təfəkkürünün formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır.
Təhsili dövründə qazandığı biliklər, hüquq və dövlətçilik sahəsindəki nəzəri hazırlığı onun sonrakı siyasi fəaliyyətində açıq şəkildə özünü göstərmişdir. Fətəli Xan Xoyski təhsili onu yalnız peşəkar etməmiş, eyni zamanda milli düşüncəli bir ziyalıya çevirmişdir.
Fətəli Xan Xoyskinin fəaliyyəti
Fətəli Xan Xoyski fəaliyyəti dövründə həm Rusiya imperiyası, həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. O, əvvəlcə Qafqazda müxtəlif hüquqi və inzibati vəzifələrdə çalışmış, sonradan isə Gəncə quberniyasında prokuror vəzifəsinə təyin olunmuşdur.
1906-cı ildə Rusiya Dövlət Dumasına deputat seçilən Fətəli Xan burada müsəlman əhalinin hüquqlarını müdafiə edən çıxışları ilə tanınmışdır. 1918-ci ilin may ayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edilərkən, Fətəli Xan Xoyski bu müstəqil dövlətin ilk Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər naziri oldu.
Onun rəhbərliyi altında Cümhuriyyətin ilk qanunları qəbul edildi, idarəçilik strukturları yaradıldı, Azərbaycan diplomatiyası beynəlxalq aləmdə tanınmağa başladı.
Fətəli Xan Xoyskinin vəzifəsi və dövlətçilik fəaliyyəti
Fətəli Xan Xoyski vəzifəsi baxımından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin baş naziri kimi fəaliyyət göstərsə də, əslində o, bütöv bir dövlətin təməlini qoymuş strateq idi. Onun təşəbbüsü ilə ilk milli ordu yaradıldı, Bakı şəhəri Azərbaycanın paytaxtı elan olundu, dövlət rəmzləri,himn və gerb təsdiqləndi.
1919-cu ildə Paris Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin beynəlxalq tanınması məsələsində Xoyskinin rəhbərliyi və diplomatik bacarığı xüsusi rol oynadı. Onun səyləri nəticəsində 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bir sıra dövlətlər tərəfindən de-fakto tanındı.
Fətəli Xan Xoyski prospekti və küçəsi
Bu gün Bakı şəhərində Fətəli Xan Xoyski prospekti və müxtəlif şəhərlərdə onun adını daşıyan küçələr mövcuddur. Fətəli Xan Xoyski prospekti paytaxtın əsas magistrallarından biri olaraq, həm tarixi əhəmiyyəti, həm də mərkəzi yerləşməsi ilə diqqət çəkir. Burada yerləşən dövlət qurumları, təhsil müəssisələri və tarixi binalar onun xatirəsini əbədiləşdirən məkanlardandır.
Fətəli Xan Xoyski küçəsi isə bir çox şəhərlərdə yaşayan insanların gündəlik həyatında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu, təkcə bir küçənin adı deyil, Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə vurulmuş möhürdür.
Fətəli Xan Xoyskinin tarixi əhəmiyyəti
Fətəli Xan Xoyski yalnız bir dövlət xadimi deyil, həm də xalqının gələcəyini düşünən uzaqgörən bir lider idi. O, azadlıq və müstəqillik ideyalarının daşıyıcısı olaraq, bu yolda canından keçməkdən belə çəkinməmişdir. Onun fəaliyyəti təkcə keçmişin deyil, bugünkü Azərbaycan Respublikasının da hüquqi və siyasi təməlində dayanır.
Fətəli Xan Xoyskinin diplomatik mübarizəsi
Fətəli Xan Xoyski fəaliyyətinin ən mühüm istiqamətlərindən biri diplomatik sahə olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq müstəvidə tanınmadığı üçün o, dövlətin hüquqi varlığını tanıtmaq və beynəlxalq aləmdə mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə bir sıra əhəmiyyətli addımlar atmışdır. 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransına göndərilən Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi, Fətəli Xan dünya dövlətlərinin liderləri ilə görüşlər keçirərək Azərbaycanın istiqlalını tanıtmağa çalışmışdır.
Onun diplomatik səyləri nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin yanvarında bir neçə Avropa dövləti tərəfindən de-fakto tanınmışdır. Bu hadisə, gənc bir dövlət üçün böyük diplomatik nailiyyət idi. Bu prosesdə Xoyskinin soyuqqanlı, hüquqi əsaslara söykənən yanaşmaları, Qərb dillərindəki mükəmməl bilikləri və milli maraqlara sədaqəti həlledici rol oynamışdır. Fətəli Xan Xoyski diplomatiya sahəsində yalnız Azərbaycanda deyil, Qafqazda da tanınan və hörmət edilən bir sima olmuşdur.
Fətəli Xan Xoyskinin hüquqi irsi
Hüquqşünas təhsili almış Fətəli Xan Xoyski Azərbaycanın hüquq sisteminin təməlini qoyan şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. Onun rəhbərliyi altında qəbul olunan qanunverici aktlar müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarəçilik strukturunu formalaşdırmış, məhkəmə sisteminin əsaslarını müəyyənləşdirmişdir. Xoyski hüquqi düşüncənin cəmiyyət həyatına inteqrasiyasına xüsusi önəm verirdi.
O, hüququ yalnız məhkəmə prosesi və cəza tədbiri kimi deyil, dövlətin dayağı və ədalət mənbəyi kimi görürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Konstitusiya layihəsinin hazırlanmasında da onun rolu əvəzsiz olmuşdur. Hüquqi dövlət prinsipinə sadiqliyi və insan hüquqlarına verdiyi əhəmiyyət onu müasir hüquq sistemimizin banilərindən birinə çevirir.
Fətəli Xan Xoyskinin hüquqi irsi bu gün də hüquqşünaslar və dövlət xadimləri tərəfindən öyrənilir və tətbiq olunur. Onun bu sahədəki fəaliyyəti hüquqi islahatların başlanğıc nöqtəsi hesab olunur.
Fətəli Xan Xoyskinin şəxsiyyəti və idealları
Fətəli Xan Xoyski yalnız siyasətçi deyil, həm də yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik bir şəxsiyyət idi. Onun xarakterində prinsipiallıq, vətənpərvərlik, xalqına və dövlətinə bağlılıq əsas yer tuturdu. O, millətin maraqlarını şəxsi mənfəətdən üstün tutan bir lider idi. Öz çıxışlarında dəfələrlə xalqın rifahı, azadlığı və maariflənməsi üçün çağırışlar etmişdir.
Əxlaqlı, mədəni və ziyalı bir insan kimi tanınan Xoyski, həm müasirləri, həm də gələcək nəsillər üçün nümunə olmuşdur. O, milli birlik ideyasını hər zaman dəstəkləmiş və xalqın müxtəlif təbəqələrini bir araya gətirmək üçün cəhdlər göstərmişdir.
Onun idealları arasında hüquqi cəmiyyət qurmaq, təhsili inkişaf etdirmək, qadınların hüquqlarını tanımaq və müasir dünya ilə ayaqlaşmaq əsas yer tuturdu. Bu səbəbdən də Fətəli Xan Xoyski şəxsiyyəti bu gün Azərbaycan gəncliyi üçün örnək kimi təqdim edilir.
Fətəli Xan Xoyski Azərbaycanın istiqlal tarixinə adını qızıl hərflərlə yazdırmış, vətənin azadlığı uğrunda həyatını qurban vermiş böyük şəxsiyyətdir. O, yalnız bir siyasətçi və hüquqşünas deyil, həm də xalqın gələcəyini düşünən uzaqgörən lider olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qısa müddət ərzində hüquqi və siyasi sistemin əsaslarını formalaşdırmağa nail olmuşdur.
