Nemətullah Kişvəri : Yaradıcılıq İrsi, Poetik Üslubu

Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin irsi, klassik poeziya ənənələri və dərin fəlsəfi dünyagörüşü ilə tanınan çoxsaylı simalardan ibarətdir. Bu irsin parlaq nümayəndələrindən biri də Nemətullah Kişvəridir. Onun adı Azərbaycan sufizmi və klassik poeziyasının öndəgedən nümayəndələri sırasında xüsusi yer tutur. Nemətullah Kişvəri dövrünün ictimai, dini və ədəbi həyatında mühüm rol oynamış, həm mistik şeirləri, həm də məsləhətamiz, mənəvi dəyərlərə söykənən əsərləri ilə seçilmişdir. Sufizmin fəlsəfi prinsiplərini poeziyasında incə bədii vasitələrlə təqdim edən şair, həm Azərbaycan, həm də ümumən Şərq ədəbiyyatında mühüm iz qoymuşdur. Onun yaradıcılığı təkcə bir poetik irs deyil, eyni zamanda xalqımızın tarixi-mədəni kimliyinin, mənəvi axtarışlarının, həyat fəlsəfəsinin canlı daşıyıcısıdır. Nemətullah Kişvəri klassik poeziya xəzinəsinin ən nadir incilərindən biridir və bu irsin araşdırılması Azərbaycan ədəbiyyatının zənginliyinin daha dərindən dərk edilməsinə imkan verir.

Nemətullah Kişvərinin həyatı və dövrü

Nemətullah Kişvəri XV əsrin sonları – XVI əsrin əvvəllərində yaşamış görkəmli Azərbaycan şairi və sufi filosofudur. Tarixi mənbələr onun təxəllüsünü “Kişvəri” kimi qeyd edir, bu da onun doğulduğu və ya yaşadığı məkanla – Kişvər (bəzən Kişvər, Kisvar, Kisvəri kimi də yazılır) adlı kənd və ya bölgə ilə bağlı olduğunu göstərir. Əldə olan məlumata görə, Nemətullah Kişvəri Tərbiz, Təbriz ətrafı, Şirvan və ya Azərbaycanın başqa bir bölgəsində doğulmuşdur. Onun yaşadığı dövr Azərbaycan ədəbiyyatında böyük dəyişikliklərin baş verdiyi, təriqət və sufizmin yayılmasının intensiv olduğu, həm dini, həm də fəlsəfi poeziyanın yüksəldiyi bir mərhələdir.

Şairin həyatının təfərrüatları barədə geniş məlumat yoxdur. Lakin əldə olan şeirləri və bəzi bioqrafik məlumatlar göstərir ki, Nemətullah Kişvəri öz dövrünün nüfuzlu sufisi, elm və irfan sahibi, poeziya və dini-mənəvi dərslərin daşıyıcısı olmuşdur. Onun həyatı Şərqdə təsəvvüfün, ruhani təriqətlərin, mənəvi axtarışların, klassik poeziyanın ən yüksək mərhələyə çatdığı bir dövrə təsadüf edir.

Kişvərinin yaradıcılıq irsi və poetik üslubu

Nemətullah Kişvərinin əsas ədəbi irsi divan poeziyasının klassik ənənələri, xüsusən də təsəvvüf və sufizm ruhunda yazılmış qəzəl, qəsidə, rübai və məsnəvilərdən ibarətdir. O, öz yaradıcılığında ilahi eşq, mənəvi kamillik, dünya və axirət, insanın ruhu və maddi aləm arasındakı münasibətlər, insanın özünü dərk etməsi və Allaha qovuşma yolunda çəkdiyi əzablar kimi mövzuları xüsusi ustalıqla işləmişdir. Kişvərinin poetik dili həm yüksək bədii dəyərə, həm də dərin fəlsəfi məzmuna malikdir.

Onun şeirlərində çox vaxt simvolik, alleqorik təsvirlər, sufizmə aid termin və anlayışlar, dini-ruhani dəyərlərə müraciət, insanın daxili aləminə səyahət, qəlb saflaşması və mistik kəşflər ön plandadır. Kişvəri sözünə sadiq olan, ilahi həqiqətin, eşqin və kamilliyin rəmzi kimi çıxış edir.

Təsəvvüf və sufi fəlsəfəsi Kişvərinin poeziyasında

Nemətullah Kişvərinin poeziyası əsasən təsəvvüf dünyagörüşünə, sufi fəlsəfəsinə əsaslanır. Onun şeirlərində insan ruhunun saflaşması, ilahi eşqə çatmaq, dünyadan əl çəkmək, mənəvi kamilliyə yüksəlmək kimi motivlər geniş yer tutur. Şairin qəzəllərində və məsnəvilərində sufi yolunun mərhələləri, mürşid-mürid münasibətləri, məcnun və Leyli simvolikası, aləmlərin birliyi və Allahın kamil sifətləri bədii dildə əks olunur.

Kişvəri insan ruhunun sonsuz yolçuluğunu, Allaha qovuşmaq üçün keçilən məhrəm yolları, maddi dünyanın fani olduğunu və yalnız mənəvi aləmin həqiqi varlıq daşıdığını təsvir edir. Bu baxımdan, onun əsərləri təkcə ədəbi deyil, həm də fəlsəfi-mənəvi traktat kimi dəyərləndirilə bilər.

Kişvərinin şeirlərində əsas motiv və obrazlar

Kişvəri poeziyasının əsas motivləri ilahi eşq, insanın daxili aləmi, riyazət və ibadət, mürşidə itaət, könülün saflaşması, dünyadan və nəfsdən əl çəkmək, kamil insan idealıdır. Onun şeirlərində bəzən real həyat hadisələri, bəzən də tamamilə simvolik obrazlar (gül, bülbül, şərab, məstlik, səfa, hicran və s.) əks olunur.

Şairin əsərlərində həm klassik şərq poeziyasının, həm də Azərbaycan aşıq və xalq poeziyasının təsirləri açıq-aşkar hiss olunur. Kişvərinin obrazlar sistemi və istifadə etdiyi dil onun nə qədər zəngin təxəyyülə, poetik bacarığa malik olduğunu göstərir.

Nemətullah Kişvərinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri

Kişvərinin yaradıcılığı sonrakı dövrlərdə Azərbaycan təsəvvüf poeziyasının, dini-mistik ədəbiyyatın inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun şeirləri və ideyaları həm klassik dövrdə, həm də XIX-XX əsrlərdə yaşamış sufizmə meylli şairlər üçün ilham mənbəyi olub. Kişvərinin dil, üslub və düşüncə orijinallığı, poetik formaların klassik ənənələrə sadiqliyi Azərbaycan ədəbiyyatında təsəvvüf ənənəsinin qorunub saxlanmasında xüsusi rol oynayıb.

Əsərlərinin qorunması və tədqiqi

Nemətullah Kişvərinin əsərləri əsasən əlyazma divanlarda, müxtəlif mənbə və toplularda, eləcə də bəzi tədqiqatçılar tərəfindən toplanıb və araşdırılıb. Onun şeirləri həm azərbaycanca, həm də fars və ərəb dillərində yazılıb. Bu gün Kişvərinin poetik irsi üzərində çalışan alimlər onun klassik poeziya xəzinəsinə verdiyi töhfəni yüksək qiymətləndirirlər. Əlyazmalar və mənbələr əsasən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda, həmçinin Türkiyə, İran və digər ölkələrin arxivlərində saxlanılır.

Kişvəri irsinin çağdaş dəyərləndirilməsi

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Nemətullah Kişvərinin irsi, təsəvvüf poeziyasının, ruhani-mistik axtarışların, milli-mənəvi özünüdərk prosesinin vacib bir halqası kimi qiymətləndirilir. Onun poetik dili, fəlsəfi düşüncəsi, insan və Tanrı münasibətinə baxışı bu gün də aktualdır. Kişvərinin irsi Azərbaycan gəncliyinin milli-mənəvi dəyərlərə bağlanması, poeziya və sufi fəlsəfəsinin öyrənilməsi üçün nümunəvi mənbədir.

Nemətullah Kişvəri Azərbaycan klassik poeziyasının, xüsusilə sufi və təsəvvüf ənənələrinin ən önəmli nümayəndələrindən biridir. Onun həyatı və yaradıcılığı milli ədəbiyyatımızın fəlsəfi dərinliyini, mənəvi zənginliyini, bədii-estetik qüdrətini parlaq şəkildə əks etdirir. Kişvərinin irsi təkcə keçmişin yox, həm də bu günün və gələcəyin mənəvi dəyərlərinin, xalqımızın ədəbi-mədəni yaddaşının canlı nümunəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar