Azərbaycan mətbəxinin vazkeçilməz yaşıl otlarından biri olan şüyüd, yalnız bir ədviyyat deyil. O, həm qədim təbabət üsullarında, həm xalq inanclarında, həm də gündəlik qidalanma vərdişlərimizdə özünə yer tapmış çoxşaxəli və faydalı bir bitkidir. Şüyüd minilliklər boyu həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətlərində istifadə olunmuş, müxtəlif müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə xalq arasında “bitki dərmanı” adını qazanmışdır.
Şüyüd Nədir? Botanik Təsnifatı və Mənşəyi
Şüyüd (lat. Anethum graveolens), çətirçiçəklilər (Apiaceae) fəsiləsinə aid illik ədviyyat bitkisidir. Hündürlüyü 40-120 sm-ə qədər çata bilər və incə, iynəvari yarpaqlara malikdir. Təbii şəraitdə daha çox mülayim iqlimli bölgələrdə yetişir.
Tarixi mənbələrə görə, şüyüd ilk dəfə Qədim Misir və Hindistan ərazilərində becərilməyə başlanıb. Sonradan Yunanıstan, Roma imperiyası və Orta Asiya ölkələri vasitəsilə Avropaya və Yaxın Şərqə yayılıb. Azərbaycanda isə şüyüd həm kənd təsərrüfatında, həm də ev bağçılığında geniş istifadə olunur.
Şüyüdün Kimyəvi Tərkibi
Şüyüd, zəngin kimyəvi tərkibə malik bitkilərdən biridir. Onun tərkibində aşağıdakı əsas komponentlər mövcuddur:
- Vitaminlər: A, C, B1, B2, B3 (niasin), B6 və fol turşusu
- Minerallar: Kalsium, dəmir, maqnezium, fosfor, kalium, sink
- Lif: Qidalanmanı tənzimləyən və həzm sisteminə faydalı olan həll olunan liflər
- Əsas Yağlar: Karvon, limonen, anetol – bu maddələr şüyüdə xüsusi ətir və müalicəvi güc verir
- Antioksidantlar: Hüceyrə qoruyucu və iltihabəleyhinə xüsusiyyətlərə malik maddələr
Bu zəngin tərkib şüyüdün sadəcə bir ədviyyat deyil, eyni zamanda sağlamlıq üçün əhəmiyyətli bir bitki olmasını təmin edir.
Şüyüdün Tarixi
Şüyüd (Anethum graveolens) bitkisi təkcə mətbəxlərdə istifadə edilən bir ədviyyat deyil, həm də minilliklər boyu insanların təbabətdə, rituallarda və qida mədəniyyətində istifadə etdiyi qədim bir bitkidir. Onun tarixi dünya mədəniyyətlərinin inkişafı ilə sıx şəkildə bağlıdır.
1. İlk Toxumlar: Qədim Misir və Mesopotamiya
Tarixçilərin və botanistlərin araşdırmalarına əsasən, şüyüdün becərilməsi təxminən 5000 il əvvələ, Qədim Misirə gedib çıxır. Misirlilər şüyüdü təkcə qida üçün deyil, həm də mumiyalama prosesi, dini ayinlər və tibbi məqsədlər üçün istifadə edirdilər. Misir papiruslarında şüyüdün qaz problemini aradan qaldırmaq və mədə sakitləşdirici kimi istifadə olunduğu qeyd olunur.
Mesopotamiyada da şüyüd tibbi bitki kimi tanınırdı. Gil lövhələrdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, bu bitki qədim həkimlər tərəfindən yazılan ilk reseptlərdə yer alırdı.
2. Qədim Yunan və Roma İmperiyalarında Şüyüd
Şüyüd, Qədim Yunanıstan və Roma imperiyası dövründə həm mətbəx, həm də təbabət sahəsində geniş istifadə olunmağa başladı. Yunan həkimi Hipokrat və Roma təbibi Galen, şüyüdü iltihab əleyhinə və həzm sistemini tənzimləyici vasitə kimi tövsiyə edirdilər. Romalılar şüyüdü döyüşdən əvvəl əsgərlərə verirdilər, çünki bu bitkinin güc və cəsarət verdiyinə inanılırdı.
Eyni zamanda, şüyüd Roma mətbəxində də geniş yayılmışdı. Onlar şüyüdü çörəklərin, pendirlərin və balıq yeməklərinin üzərinə səpərək həm dad qatır, həm də qoruyucu təsirindən faydalanırdılar.
3. Orta Əsrlər: Tibb və İnancın Simbiozu
Orta əsrlərdə şüyüd Avropanın və Yaxın Şərqin əksər bölgələrində tanınırdı. Ərəb və fars təbabətində də şüyüd geniş istifadə olunurdu. İbn Sina (“Avicenna”) “Tibb Elminin Kanonu” əsərində şüyüdün sidikqovucu, mədə açıcı və öskürək kəsici xüsusiyyətlərini qeyd etmişdir.
Orta əsr Avropasında isə şüyüdə mistik xüsusiyyətlər aid olunurdu. İnanca görə, şüyüd gözəgörünməz qüvvələrə qarşı qoruyucu gücə malik idi və bir çox evlərdə qoruyucu amulet kimi asılırdı. Hətta bəzi ölkələrdə uşaqların beşiklərinə şüyüdlə dolu torbalar bağlanırdı ki, qorxmasınlar və pis ruhlardan uzaq qalsınlar.
4. Yeni Dövr: Xalq Təbabəti və Ev Bağçılığında Şüyüd
16–19-cu əsrlər arasında şüyüd artıq demək olar ki, bütün Avropada və Asiyada tanınırdı. Bu dövrdə o, əsasən xalq təbabətində və ev bağçılığında özünə yer tapmışdı. Azərbaycanda da qədim zamanlardan bəri şüyüd çay kimi dəmlənir, qaz və köp problemini aradan qaldırmaq üçün istifadə olunurdu. Xüsusilə uşaqlarda qarın sancısı zamanı ana və nənələrin hazırladığı “şüyüdlü su” xalq arasında məşhur idi və bu ənənə bu gün də yaşayır.
Ticarət yolları, xüsusilə İpək Yolu, şüyüdün Asiyadan Avropaya və əks istiqamətdə yayılmasına şərait yaratdı. Bu bitki həm toxum, həm də qurudulmuş şəkildə uzun səfərlərdə aparılırdı və dəyərli ədviyyat hesab olunurdu.
5. Müasir Dövr: Tədqiqatların və Sənaye İstehsalının Mərkəzində
XX və XXI əsrlərdə şüyüd yalnız xalq təbabətində deyil, elmi tədqiqatların da maraq dairəsinə daxil olmuşdur. Hal-hazırda bir çox ölkədə, o cümlədən Hindistan, İran, Misir, Polşa və Türkiyədə şüyüd sənaye miqyasında yetişdirilir və farmakoloji preparatların, efir yağlarının və qida əlavələrinin tərkibində istifadə olunur.
Müasir kənd təsərrüfatında şüyüd həm üzvi, həm də konvensional üsullarla becərilir. Azərbaycanda isə xüsusilə Şəki-Zaqatala, Gəncə, Ağstafa, Quba və Abşeron bölgələrində şüyüd bol miqdarda yetişdirilir və yerli bazarlarda satılır.
Şüyüdün Yetişdirilməsi və Bəslənməsi
Şüyüd torpaq və iqlim baxımından çox seçici olmayan bitkidir. İstər bağda, istər saksıda, istərsə də istixanalarda rahatlıqla yetişdirilə bilər.
Əsas becərmə qaydaları:
- İqlim: Günəşli və nisbətən rütubətli mühitləri sevir.
- Torpaq: Yüngül, yaxşı havalanan və qida baxımından zəngin torpaqlar idealdır.
- Suvarma: Nizamlı suvarma tələb olunur, lakin bataqlıq şəraitindən uzaq saxlanmalıdır.
- Əkin vaxtı: Yazın əvvəllərində toxumla əkilir, 5-7 gündə cücərir və 1-1.5 ay ərzində istifadəyə hazır olur.
Şüyüd həm açıq sahələrdə, həm də istixanalarda ildə bir neçə dəfə becərilə bilər, bu da onu davamlı məhsul verən bitkilərdən birinə çevirir.
Şüyüdün Sağlamlığa Faydaları
1. Həzm sisteminə dəstək
Şüyüd ən çox həzm sisteminə olan müsbət təsiri ilə tanınır. Xalq təbabətində yeməkdən sonra şüyüd çayı içmək, qaz və köp problemini aradan qaldırmaq üçün geniş yayılıb.
2. İltihab və infeksiyaya qarşı təsiri
Şüyüdün tərkibindəki antioksidantlar və əsas yağlar, orqanizmdəki iltihabları azaldır, xüsusilə mədə-bağırsaq və sidik yolları infeksiyalarında faydalı hesab olunur.
3. Yuxusuzluğa qarşı
Şüyüd, sakitləşdirici və yüngül sedativ təsirə malik olan təbii bir bitkidir. Onun toxumlarından hazırlanan çay əsəb sistemini sakitləşdirir, yuxuya getməyi asanlaşdırır.
4. Tənəffüs yolları üçün
Bronxit, öskürək və astma kimi hallarda da şüyüd çayı və buxarı nəfəs yollarını rahatlaşdırmaq üçün istifadə olunur.
5. Qadın sağlamlığı
Xüsusilə menstrual dövrlərdə yaranan sancıların azalmasında şüyüd çayı istifadə edilə bilər. Həmçinin ana südünü artırdığı düşünülür.
Şüyüdün Mətbəxdə İstifadə Sahələri
Azərbaycan mətbəxi şüyüddən geniş şəkildə faydalanır. Onun istifadə sahələri olduqca rəngarəngdir:
- Plovlar – xüsusilə şüyüd plovu (şüyüdlü düyü)
- Salatlar – təzə tərəvəz salatlarında şüyüd əsas ətirverici komponentdir
- Turşular – pomidor, xiyar, kələm kimi tərəvəzlərin turşularında ətirverici rol oynayır
- Şorbalar və xörəklər – xüsusilə yaşıl şorba və yarpaq xörəklərində
- Balıq və dəniz məhsulları – şüyüd bu yeməklərə çox yaxşı uyğunlaşır
- Qutab və göyərti dolması – ənənəvi reseptlərdə mühüm yer tutur
Şüyüd həm bişmiş, həm də çiy halda istifadə oluna bilər. Ətirli və təravətli olması onun mətbəximizdəki dəyərini artırır.
Şüyüd Çayı və Onun İstifadə Qaydası
Şüyüd çayı xüsusilə xalq təbabətində məşhurdur. Hazırlanma qaydası sadədir:
- 1 çay qaşığı qurudulmuş şüyüd toxumu
- 1 stəkan qaynar su
- 5–7 dəqiqə dəmlənir və süzülərək içilir
Bu çay həzmə kömək edir, əsəbləri sakitləşdirir və sidikqovucu təsirə malikdir.
Şüyüd Yağı: Konsentrat Güc
Ətirli və güclü təsirə malik şüyüd yağı, təbii kosmetik və tibbi vasitə kimi istifadə olunur:
- Aromaterapiyada – stressə qarşı inhalyasiya üçün
- Masaj yağı kimi – əzələ ağrılarına qarşı
- Dəriyə qulluqda – təbii nəmləndirici və antiseptik kimi
- Uşaqlarda qarın ağrısı üçün – qarın nahiyəsinə masajla tətbiq olunur
Lakin təmiz şəkildə birbaşa tətbiq edilməməli, digər əsas yağlarla qarışdırılmalıdır.
Şüyüdün Qurudulması və Saxlanması
Şüyüd təzə istifadə üçün ideal olsa da, qurudularaq da uzunmüddətli saxlanıla bilər. Qurudulmuş şüyüd:
- Kölgəli və hava keçirməyən yerdə saxlanmalıdır
- Bankalarda, torbalarda və ya şüşə qabda qorunmalıdır
- 6–12 ay ərzində ətir və dadını saxlayır
Həmçinin şüyüdü dondurmaq da mümkündür. Bu üsul xüsusilə qış aylarında istifadə üçün əlverişlidir.
Şüyüd və Elmi Araşdırmalar
Son illərdə bir çox elmi tədqiqatlar şüyüdün farmakoloji təsirlərini sübut etmişdir. Xüsusilə:
- İltihabəleyhinə təsiri
- Antibakterial və antifungal xüsusiyyətləri
- Qan təzyiqini tənzimləmə qabiliyyəti
- Xərçəng hüceyrələrinin böyüməsinə qarşı təsiri
Bu tədqiqatlar şüyüdü təkcə mətbəx yox, həm də təbabət üçün vacib bir komponentə çevirir.
Şüyüd yalnız yeməklərimizə dad və ətir qatmır, eyni zamanda sağlam həyat tərzimizin gizli qəhrəmanıdır. Onun tarixi qədimdir, faydaları saysız-hesabsızdır və istifadəsi genişdir. Azərbaycan mətbəxində və xalq təbabətində özünəməxsus yeri olan bu yaşıl möcüzə, hər bir evdə, hər bir süfrədə olmalıdır.
Əgər sağlam və balanslı qidalanma istəyirsinizsə, şüyüdü yalnız yaz aylarında yox, ilin hər fəslində gündəlik menyunuza daxil edin. O, sizi sağlam saxlamaqla yanaşı, ruhunuza da təbii bir rahatlıq gətirəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Şüyüd həzmi yaxşılaşdırır, qaz və köpü azaldır, yuxusuzluğu aradan qaldırır, sinir sistemini sakitləşdirir, iltihabəleyhinə və antioksidant təsirə malikdir. Tərkibindəki vitaminlər və minerallar onu həm dərman, həm də qida kimi dəyərli edir.
1 çay qaşığı qurudulmuş şüyüd toxumu üzərinə 1 stəkan qaynar su tökülür, 5-7 dəqiqə dəmlənir və süzülərək içilir. Yeməkdən sonra içilməsi həzmi asanlaşdırır və sakitləşdirici təsir göstərir.
Əksər hallarda şüyüd az miqdarda istifadədə təhlükəsizdir. Lakin hamilə qadınlar və süd verən analar şüyüd yağından istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləşməlidirlər. Körpələrdə isə şüyüdlü su köpməyə qarşı xalq təbabətində istifadə olunur, lakin doza diqqətlə tənzimlənməlidir
Şüyüd A, C, B1, B2, B3 və B6 vitaminləri ilə zəngindir. Həmçinin fol turşusu, kalsium, dəmir və maqneziumla da zəngin bitkidir.
Təzə şüyüd 2-3 gün soyuducuda saxlanıla bilər. Uzunmüddətli istifadə üçün qurudulub hava keçirməyən qabda və ya dondurucuda saxlanıla bilər.
Nadir hallarda allergik reaksiya verə bilər. İlk dəfə istifadə edənlər və ya allergiyaya meylli şəxslər az miqdarda sınaqdan keçirməlidirlər.
Toxumlar daha çox çay və dərman qarışıqlarında istifadə edilir. Onlar qaz problemini, sancını və stressi azaltmaq üçün xalq təbabətində məşhurdur.
Şüyüd plovu təzə şüyüd, kərə yağı və düyü ilə hazırlanır. Qaynayan düyünün üzərinə doğranmış şüyüd əlavə olunur, sonra buxarda dəmlənir. Ənənəvi Azərbaycan yeməklərindən biridir.
Şüyüd yağı aromaterapiyada, masajda və inhalyasiya üçün istifadə olunur. Dəriyə birbaşa tətbiq edilməməlidir; başqa əsas yağlarla qarışdırılmalıdır.
Şüyüd plov, şorba, turşu, salat, balıq yeməkləri, göyərti dolması və qutablarla çox yaxşı uyğunlaşır. Çiy və ya bişmiş formada istifadə edilə bilər.
