“Uydurmaq” Sözü : Leksik Mənası, Gündəlik Nitqdə İstifadə

Azərbaycan dili öz zəngin leksik xəzinəsi ilə minilliklər boyu formalaşaraq bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Hər bir söz, ifadə və deyim bu xəzinənin bir parçası olmaqla yanaşı, xalqın dünyagörüşünü, psixologiyasını, tarixi təcrübəsini və mədəni kodlarını əks etdirir. Bu baxımdan “uydurmaq” sözü də yalnız qrammatik və leksik bir vahid olmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda dərin semantik və mənəvi qatlara sahibdir. Söz həm məcazi, həm də birbaşa mənada işlənə bilər və müxtəlif sahələrdə fərqli kontekstlərdə müxtəlif emosional və semantik çalarlarda təqdim oluna bilər.

“Uydurmaq” sözü Azərbaycan dilində həm müsbət, həm də mənfi anlam daşıya bilər. Məsələn, yaradıcı təxəyyül nəticəsində yeni bir ideya və ya əsər meydana çıxardıqda bu “uydurmaq” müsbət çalarlıdır. Lakin əsaslandırılmamış, əsassız, yalan bir məlumat, fikir və ya hadisə haqqında danışıldıqda bu söz neqativ məna daşıyır. Bu ikili məna yüklənməsi sözün məhz mədəniyyət, dil və cəmiyyət kontekstində dərin təhlilini zəruri edir. Həmçinin, “uydurmaq” sözünün sinonimləri, işlənmə hallarına dair misallar, ədəbi dildə və şifahi xalq danışığında istifadəsi, onun etimologiyası və leksik-semantik dəyişimi də tədqiq olunmalıdır.

“Uydurmaq” sözünün leksik mənası

“Uydurmaq” Azərbaycan dilində çoxməqamlı bir söz olub müxtəlif mənaları əhatə edir. Əsasən, bu söz iki böyük qrupda işlənir: yaradıcı və yalançılıq xarakterli mənalar. Sözün kökündə “uymaq”, “uyğun gəlmək”, “ahəng yaratmaq” kimi anlamlar dayanır. Buradan da “uydurmaq” — yeni bir uyğunluq yaratmaq, heç olmayanı yaratmaq mənasına gəlmişdir.

Birinci anlam: İdeya, əsər, süjet və ya düşüncə baxımından heç bir əsası olmadan bir şeyi meydana gətirmək – yəni “təxəyyüldə yaratmaq”. Məsələn: “O, romanında uydurduğu hadisələrlə oxucunu heyrətləndirməyi bacardı.”

İkinci anlam: Yalan danışmaq, həqiqətə uyğun olmayan bir şeyi demək və ya yaymaq. Məsələn: “O, həmin hadisəni uydurub, heç bir əsası yoxdur.”

Etimoloji baxımdan “uydurmaq” sözü

Etimoloji olaraq “uydurmaq” sözü “uy-” kökündən törəmişdir. “Uymaq” feilinin kökündən gələn bu sözə -dur- feli düzəldicisi və -maq şəkilçisi əlavə olunmaqla yaranmışdır. Buradakı “dur” hissəsi bir növ nəticə bildirən və hərəkət yönümlü hal yaradan morfemdir. Yəni “uymaq vəziyyəti yaratmaq” mənasına gələn bir düzüm formalaşır. Beləliklə, “uydurmaq” — uyğun olanı meydana çıxarmaq və ya uyğun olmayanı uyğun kimi təqdim etmək anlayışına gəlir.

Ədəbiyyatda və folklorda işlənməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında “uydurmaq” sözü tez-tez satirik, ironik və bədii təxəyyülə dayanan kontekslərdə işlədilir. Klassik ədəbiyyatda bu söz daha çox əsassız məlumat, uydurma hekayələr və ya yanlış inanclar kontekstində təqdim olunur. Folklorda isə nağıl və rəvayətlərdə, qəhrəmanlıq dastanlarında “uydurmaq” ifadəsi yeni qəhrəmanların və hadisələrin yaradılmasında istifadə olunur.

Ənənəvi xalq nağıllarında “bir padşah var idi, bir də yox idi” kimi girişlər əslində “uydurmaq” anlayışının estetik və simvolik formasıdır. Burada uydurma prosesi xalqın yaradıcılığı ilə reallığın poetik təfsiri arasında körpü rolunu oynayır.

Qrammatik baxımdan uydurmaq sözünün işlənməsi

“Uydurmaq” Azərbaycan dilində feildir və keçişli fel qrupuna aiddir. Bu fel həm şəxs şəkilçiləri ilə işlənir, həm də məsdər, xəbər, sifət formalarına keçə bilir. Məsələn:

• O, hər dəfə bir hadisə uydurur. (İndiki zaman, III şəxs)
• Bütün bunları uydurmuşdun? (Keçmiş zaman, II şəxs)
• Uydurulmuş əfsanələr (Sifət forması)
• Onun uydurması heç inandırıcı deyildi. (Isimləşmiş məsdər)

Göründüyü kimi, “uydurmaq” feili Azərbaycan dilinin bütün zaman formalarında işlənə bilir və dilin qrammatik strukturunda fəal rol oynayır.

Müsbət və mənfi semantik çalarlar

Sözün mənası işlənmə kontekstindən asılı olaraq dəyişir. Əgər “uydurmaq” yaradıcı fəaliyyətlə əlaqələndirilirsə (məsələn, süjet uydurmaq, hekayə uydurmaq), bu müsbət məna daşıyır. Lakin əgər bir insan qəsdən yalan məlumat yayırsa (məsələn, hadisə uydurmaq, yalan uydurmaq), burada söz mənfi emosional yüklə istifadə olunur. Bu ikililik sözün semantik dəyərinin zənginliyini göstərir.

Sinonimlər və antonimlər

Sinonimlər:

• yaratmaq (yaradıcı mənada)
• düzəltmək (məhdud kontekstdə)
• yalan danışmaq (mənfi mənada)
• uydurma etmək (terminoloji)

Antonimlər:

• gerçək demək
• açıqlamaq
• əsaslandırmaq
• sübut etmək

Bu sinonim və antonimlərdən istifadənin məqsədi, mətnin konteksti və məqsədyönlülüyünə görə dəyişir.

Müasir mediada və gündəlik nitqdə istifadə

Hazırkı informasiya dövründə “uydurmaq” sözü daha çox yalan xəbərlərlə əlaqələndirilir. Məsələn, “fake news” anlayışının Azərbaycan dilində qarşılığı olaraq “uydurma xəbər” ifadəsi işlənir. Sosial şəbəkələrdə, mediada və gündəlik nitqdə bu söz özünün mənfi yüklü versiyası ilə daha çox təzahür edir. Bu isə onun semantik mövqeyinin dəyişməsi və müasir semantik transformasiyasının göstəricisidir.

“Uydurmaq” sözünün mətnlərdə istifadəsinə dair nümunələr

1. Şair öz romanında qəhrəmanın başına gələnləri uydurmuş, lakin onları elə inandırıcı təqdim etmişdi ki, oxucu reallıqla təxəyyül arasında sərhədi ayırda bilmirdi.
2. Jurnalist heç bir fakta əsaslanmadan hadisəni uydurmuş və ictimaiyyəti çaşdırmışdı.
3. Uydurulmuş əfsanələr bəzən xalqın yaddaşında real tarixdən daha möhkəm qalır.
4. Sənətkar öz fantaziyası ilə yeni personajlar uyduraraq sənət dünyasına təkan vermişdir.

“Uydurmaq” sözü Azərbaycan dilində həm çoxşaxəli, həm də semantik baxımdan rəngarəng ifadədir. O, bir tərəfdən insan yaradıcılığını, təxəyyülünü, obrazlı düşüncə tərzini ifadə edərkən, digər tərəfdən də yalan, təhrif və əsassızlıqla əlaqələndirilə bilər. Sözün etimologiyası, qrammatik quruluşu və semantik diapazonu onun həm ədəbi, həm də gündəlik nitqdə çox istifadə olunmasının səbəblərini aydın göstərir.

Bu söz dilin canlılığını, inkişafını və zamanla necə yeniləndiyini nümayiş etdirir. Uydurmaq — bir şeyi var etmək, təxəyyül ilə həqiqət arasında körpü salmaq, bəzən də olmayanı var kimi göstərmək gücüdür. Onun müsbət və mənfi yükləri ilə birgə istifadəsi, Azərbaycan dilinin semantik zənginliyinə və nitq çevikliyinə işarədir. Həm ədəbi mətnlərdə, həm jurnalistikada, həm də sadə gündəlik danışıqlarda bu söz fərqli çalarlarda tətbiq olunaraq dilin rəngarəngliyini artırır.

Ən Çox Verilən Suallar