Yayın gəlişi ilə birlikdə eşidilən uzun, titrək səslər insanı dərhal uşaq xatirələrinə aparır. Bu səslərin müəllifi — cırcıramadır. Onlar görünmədən mövcud olan, amma varlıqlarıyla təbiətin döyüntüsünü bildirən canlılardır. Bəs cırcırama əslində kimdir, harada yaşayır, faydaları və zərərləri nələrdir? 2025-ci ildə bu suallar elmi və ictimai sahədə daha da aktuallaşıb.
1. Bioloji quruluşu və fəaliyyəti
Cırcırama (lat. Cicadidae) Hemiptera dəstəsinin üzvü olan qanadlı həşəratlardandır. 3 əsas hissədən ibarətdir: baş, döş qəfəsi və qarın. İri gözləri, şəffaf qanadları və unikal səs çıxarma orqanı ilə tanınır.
Bioloji xüsusiyyətləri:
| Özəllik | Təfərrüat |
|---|---|
| Ölçü | 2-5 sm (bəzi növlər 7 sm-ə qədər) |
| Ömür | 2 ilə 17 il arasında (yerdə yaşayan sürfə mərhələsi daxil) |
| Səs çıxarma | Yalnız erkəklər, qarın altındakı timbal orqanı ilə |
| Qidalanma | Bitki şirələri ilə, əsasən köklərdən |
📌 Maraqlı fakt: Cırcıramalar səsi çıxaran ən yüksək səslərdən birini yaradır – bəzi növlərdə bu 100 dB-dən artıq ola bilər (təyyarə mühərriki səviyyəsində!).
2. Coğrafi yayılma və ekoloji fəaliyyət
Cırcıramalar əsasən subtropik və tropik bölgələrdə yayılıb. Amma bəzi növləri Azərbaycan, Türkiyə, İran, Avropa, Şimali Amerika və Avstraliya kimi bölgələrdə də müşahidə edilir.
Yayılma xəritəsi:
✔ Yüksək sıxlıq: ABŞ (xüsusilə Brood növləri), Çin, Yaponiya
✔ Orta sıxlıq: Azərbaycan, Türkiyə, Yunanıstan, İtaliya
✔ Aşağı sıxlıq: Mərkəzi Avropa və Skandinaviya
Ekoloji olaraq onlar torpaq altı dövründə kök sistemləri ilə qidalanaraq torpaq dinamikasında rol oynayır, yuxarı çıxdıqda isə torpaq qazıntısı ilə havalandırma yaradırlar. Bu da bitkilərin kök nəfəsliyini artırır.
3. Faydaları: Təbiət üçün əvəzsizdirlər
Cırcıramalar bir çox ekosistem funksiyasına malikdir:
- ✅ Torpağın canlanması – sürfə mərhələsində torpağı boşaldaraq havalandırır.
- ✅ Quşlar və sürünənlər üçün zülal mənbəyi – xüsusilə yaz aylarında quşların əsas yemidir.
- ✅ Polen daşıma – bəzi növlər təsadüfi tozlandırma əməliyyatlarında iştirak edirlər.
- ✅ Təbiət turizmi və biomonitornq – ABŞ-da “17 illik cırcırama çıxışı” böyük turistik maraq yaradır.
4. Zərərləri varmı?
Hər nə qədər faydalı olsalar da, bəzi hallarda cırcıramalar problemə çevrilə bilər:
- ❌ Bitki zədələnməsi – yumurtalarını incə budaqlara qoyduqda budaq qırılması baş verir.
- ❌ Kütləvi çıxış dövrləri – bəzi yerlərdə (xüsusən ABŞ-da) milyonlarla cırcırama bir anda çıxdıqda narahatlıq yarada bilər.
- ❌ Səs çirkliliyi – şəhər ətraflarında cırcırama səsləri 90-100 dB arasında ola bilər.
5. Növləri və fərqliliklər
Dünyada 3000-dən çox cırcırama növü qeydə alınıb. Azərbaycanda əsasən Tibicen və Cicada orni növlərinə rast gəlinir.
| Növ | Yaşayış sahəsi | Çıxış dövrü | Səs gücü |
|---|---|---|---|
| Magicicada septendecim | ABŞ | 17 ildən bir | Yüksək |
| Cicada orni | Aralıq dənizi | Hər il | Orta |
| Tibicen plebejus | Qafqaz | Yay ortası | Aşağı |
| Platypleura kaempferi | Şərqi Asiya | Yay | Orta-yüksək |
6. Cırcıramanın təbiətdəki rolu
Təbiətdə cırcırama “yarpaqların altındakı mühəndis” kimi tanınır. Onların yumurtladığı budaqlar yeni tumurcuqların meydana gəlməsini təşviq edir. Torpaqda sürfələr vasitəsilə azot dövranı tənzimlənir. Eyni zamanda qısa ömür dövrü ilə təbiətdə çürümə, tənzimlənmə və təzələnmə proseslərinə dəstək olurlar.
7. Ən çox verilən suallar
Xeyr. Cırcıramalar tamamilə zərərsizdir, dişləmə və ya sancma qabiliyyətləri yoxdur.
Səs çıxarma səbəbi erkəklərin dişiləri cəlb etməsidir. Hər növ özünəməxsus “mahnı” ilə tanınır.
Çünki onlar sürfə mərhələsində bitki köklərindən qidalanırlar və yalnız yetkinlik dövründə səthə çıxırlar. Bu dövr 2 ildən 17 ilə qədər dəyişə bilər.
Çox nadir hallarda. Onlar insanlara yaxın durmurlar. Ancaq işığa cəlb olunduqları üçün açıq pəncərələrdən girə bilərlər.
Əlaqə və müşahidə üçün təbiət qurumları (2025)
| Qurum | Əlaqə |
|---|---|
| Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi | www.eco.gov.az |
| AMEA Zoologiya İnstitutu | www.zoologiya.az |
| iNaturalist (mobil tətbiq) | www.inaturalist.org |
| Cicada Mania (ensiklopedik sayt) | www.cicadamania.com |
Cırcıramalar çoxumuzun sadəcə “yayın səsləri” olaraq tanıdığı varlıqlardır. Amma onların torpaq altındakı səssiz fəaliyyəti, təbiətə verdiyi dəstək və bioloji rolu olduqca əhəmiyyətlidir. 2025-ci ildə ekosistemlərin qorunması üçün cırcıramalar da diqqətə alınmalı, onların mövcudluğu qiymətləndirilməlidir.
Səsi ilə gəldiyini bildirən bu kiçik canlı, əslində təbiətin bizə “buradayam, nəfəs alıram” deyən mesajıdır.
