Azərbaycan Əlifbasının Tarixi və Sirri
Azərbaycan əlifbası, Azərbaycan dilinin yazılı və ədəbi xüsusiyyətlərini əks etdirən xüsusi bir yazı sistemidir. Bu əlifba, Azərbaycanın mədəni və dil tarixinin ən əsas hissəsidir. Bu məqalədə, Azərbaycan əlifbasının tarixini, sirrini, Azərbaycan Əlifbası Gününün necə qeyd olunduğunu və kim tərəfindən yaradıldığını, habelə əlifbanın səsi və yazılışını və sait və samitlərini təqdim edəcəyik.
- Azərbaycan Əlifbasının Tarixi: Azərbaycan əlifbasının əvvəlləri 13-cü əsrə qədər qayıdır. Bu əlifba əvvəlcə 53 hərfdən ibarət idi. Sonralar, yeni əlifba mərhələlərlə inkişaf edərək, 32 hərfdən ibarət bir sistəmə çevrildi. 1923-cü ildə isə əlifba bir daha dəyişdirilərək 23 hərfdən ibarətə endirildi. Bu tarixi dəyişikliklər, Azərbaycan dilinin mərkəzi və bölgüsəl dialektlərinə uyğunlaşdırılması məqsədilə həyata keçirildi.
- Azərbaycan Əlifba Sirası: Azərbaycan əlifbası, ilk əlifba sirasında düzən alır. İlk hərf “Ə”dir və sonuncu hərf “X”dir. Bu siranın əsasında Latın əlifbasının tərkibində olan hərflər istifadə edilir, amma Azərbaycan dilinə uyğunluq üçün müvafiq dəyişikliklər edilib.
- Azərbaycan Əlifbası Günü: Azərbaycan Əlifbası Günü hər il 26 fevralda qeyd olunur. Bu münasibətlə əhalinin əlifba və dilin əhəmiyyətini yadda saxlamağa və qeyri-mədəni tərəqqilərə qarşı diqqəti cəlb etməyə nail olur.
- Azərbaycan Əlifbasını Kim Yaradıb?: Azərbaycan əlifbası 1923-cü ildə Əhməd Cavad tərəfindən yaradıldı. Əhməd Cavad, Azərbaycan əlifbasının və yazı sisteminin ümumi qaydalarını təyin etdi və ölkənin mədəni inkişafına böyük bir töhfə kimi təqdim etdi.
- Azərbaycan Əlifbasının Səsi və Yazılışı: Azərbaycan əlifbasında 32 hərf var və hər hərfin özünə xas səsi var. Bu hərflər üçün rəsmi və ya formal yazı şəklində bir yazılış qaydası mövcuddur. Bu yazı şəklində əlifba öyrənilir və istifadə edilir.
- Azərbaycan Əlifbası Sait və Samitləri: Azərbaycan əlifbasının sait və samitləri dilin səsi və təlaffuzunu göstərir. Saitlər ağızdan səslənən səslərdir, samitlər isə ağızda heç səslənməyən səslərdir. Bu səslər dilin ifadəsini təyin edir və mətnin düzgün oxunmasına kömək edir.
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
Dilimizdə 9 sait var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var:
- Qalın və incə saitlər
Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
- Qalın saitlər (dil arxası): [a], [ı], [o], [u].
- İncə saitlər (dil önü): [e], [ə], [i], [ö], [ü].
- Qapalı və açıq saitlər
Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
- Qapalı saitlər (dar saitlər): [i], [ı], [u], [ü] Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır.
- Açıq saitlər (gen saitlər): [a], [e], [ə], [o], [ö].
- Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər
- Dodaqlanan saitlər: [o], [ö], [u], [ü]. Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır.
- Dodaqlanmayan saitlər: [a], [e], [ə], [i], [ı].
Samitlər
Dilimizdə 23 hərflə ifadə olunan 25 samit səs var. Əlifbamızda komandir, tank, klub sözlərində [k’] səsini, ipək, çiçək, məktəb sözlərindəki [x’] səsini ifadə etmək üçün xüsusi hərf yoxdur. Bu iki səs əlifbamızda kənd, tük, şəkil sözlərindəki [k] səsini ifadə edən “k” hərfi ilə göstərilir.
Samitlər səs tellərinin iştirakına görə iki növə bölünür:
- Kar samitlər. Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir və onların tələffüzündə səs telləri iştirak etmir.
Kar samitlər:[p], [k’], [f], [x], [t], [ş], [s], [x’], [k], [ç], [h].
- Cingiltili samitlər. Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri iştirak edir və onlar küydən və avazdan ibarət olur.
Cingiltili samitlər [b], [q], [v], [ğ], [d], [j], [z], [y], [g], [c], [l], [m], [n], [r]
Dilimizdə cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:[l], [m], [n], [r] cingiltili samitlərin kar qarışığı, [h] kar samitinin cingiltili qarışığı yoxdur.[n] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində hava axını əsasən burun boşluğundan çıxır. Buna görə də həmin samitlərə burun samitlər deyilir.[l], [m], [n], [r] samitləri sonor samitlər adlanır.
FAQ (Tez-tez Verilən Suallar):
- Azərbaycan əlifbası kim tərəfindən yaradıldı?
- Azərbaycan əlifbası 1923-cü ildə Əhməd Cavad tərəfindən yaradıldı.
- Azərbaycan Əlifbası Günü ne zaman qeyd olunur?
- Azərbaycan Əlifbası Günü hər il 26 fevralda qeyd olunur.
- Azərbaycan əlifbasının sait və samitləri nədir?
- Saitlər ağızdan səslənən səslərdir, samitlər isə ağızda heç səslənməyən səslərdir. Bu səslər dilin təlaffuzunu təyin edir.
Bu məqalədə Azərbaycan əlifbasının tarixi, yazılış qaydası, və əlifba günü haqqında məlumatlar təqdim edildi. Əgər daha çox məlumat vəziyyətindədirsə, zəhmət olmasa, əlavə suallarınızı verin.
